Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 693
Поиск по словарям
ҠЫЙ-ҠЫУ
ҠЫЙҠ-ҠЫЙҠ (Р.: клик-клик; И.: onomatopoeic sound; T.: kuş sesi) оҡш.
Ҡабат-ҡабат ҡыйҡ иткән тауышты белдерә. □ Клик-клик (подражание клику птиц). Ҡыйк-ҡыйк итеу. Ҡыйҡ-ҡыйҡ ҡысҡырыу. ■ Ҡурҡырлыҡ нәмә һиҙелмәгәс, [тумыртҡа] ҡыйҡ-ҡыйҡ тип, оҙон суҡышы менән ағас ботағына ары-бире туҡылдатты ла ҡыйҡылдап һайыҫҡандар көтөуе яғына осто. Я. Хамматов.
ҠЫЙ-ҠЫЙҠЫУ и. диал. ҡар. ҡыран-ҡыйҡыу. Ҡый-кыйкыу килеу.
ҠЫЙ-ҠЫЛАМТА и. йыйн. диал. ҡар. ҡый-ҡыпыр. Ҡый-ҡыламта йыйыу. Ишек алдын ҡый-ҡыламтанан таҙартыу.
ҠЫЙҠЫЛАШЫУ (ҡыйҡылаш) (Р.: упорствовать; И.: persist; T.: direnmek) ҡ.
Нимәлер эшләргә ныҡышыу. □ Упорствовать, проявлять настойчивость е чём-то, настаивать на чём-то. Баш бирмәй ҡыйҡы-лашыу.
ҠЫЙҠЫЛДАҠ (Р.: кликун; И.: male goose’s voice; T: kaz sesi çıkaran) с.
Ҡыйҡ-ҡыйҡ ҡысҡырыусан. □ Кликун. Ҡыйҡылдаҡ ата ҡаҙ.
ҠЫЙҠЫЛДАУ (ҡыйҡылда-) (Р: кликать; И.: honk; T.: kaz sesi çıkarmak) ҡ.
1. Ҡыйҡ-ҡыйҡ итеү, ҡыйҡ-ҡыйҡ ҡысҡырыу. □ Кликать (о птицах). Бәпкәләр ҡыйҡылдай. Ҡаҙ ҡыйҡылдай. ■ Ҡайҙалыр, йылға аръяғындағы урманда, өкө ҡысҡырғаны ишетелә. Ниндәйҙер ҡош һирәк-мирәк ҡыйҡылдап ҡуя. Н. Мусин. Ҡара башлы тумыртҡа ҡыйҡылдап ағастан ағасҡа осто, ботаҡтан ботаҡҡа һикерҙе, уҙенә кәрәкле аҙыҡ таба алмағас, осоп барып, ялан уртаһында торған ҡыу ҡарағайға аҫылынды. Я. Хамматов.
2. Ҡыйҡ итеп көлөү; хихылдау. □ Хихикать, смеяться. Ҡыҙҙар ҡыйҡылдайҙар.
ҠЫЙҠЫЛДАШЫУ (ҡыйҡылдаш ) ҡ. урт. ҡар. ҡыйҡылдау, взаимн. от ҡыйҡылдау. Ҡаҙҙар ҡыйҡылдашалар. М Пароход артынан эйәреп килгән аҡсарлаҡтар ҙа: «Сәғиҙә... Сәғиҙә... Сәғиҙә...» — тип, уны
усекләгән һымаҡ, ҡанаттары менән палубаға тейә-тейә яҙып, уның баш осонан ғына ҡыйҡылдаша-ҡыйҡылдаша кәйелеп утеп китәләр ине. М. Тажи.
ҠЫЙ-ҠЫЛҠЫ и. йыйн. диал. ҡар. ҡый-ҡыпыр. Ихатаны ҡый-ҡылҡы баҫҡан.
ҠЫЙҠЫЛТАҠ с. диал. ҡар. ҡыйшанлаҡ
2. Ҡыйкылтаҡ бала.
ҠЫЙҠЫЛТАУ (ҡыйҡылта-) ҡ. диал. ҡар. һөрәнләү. Ҡыйҡылтап йөрөу.
ҠЫЙ-ҠЫМ (Р: крошки; И.: small chaff; T: kırıntı; ufak) и. йыйн.
1. Ваҡ ҡый, ыуалсыҡ. □ Крошки. Икмәктең ҡый-ҡымын ҡалдырмай ашау. Ҡый-ҡымды һепереп алыу.
2. кусм. Кешеләге ваҡ-төйәк етешһеҙлек; кер, сүп. □ Недостатки (в характере человека). Ҡешенән ҡый-ҡым эҙләусе әҙәм.
ҠЫЙ-ҠЫМЫР и. диал. ҡар. ҡыран-ҡыйҡыу. Ҡый-кымыр ҡуптарыу.
ҠЫЙ-ҠЫПЫР (Р: всякий мусор; И.: litter and all; T: çöp) и. йыйн.
1. Төрлө ваҡ-төйәк ҡалдыҡ, ташландыҡ нәмә; сүп-сар. □ Всякий мусор. Бала-саға, оя ҡороп ятҡан сәукәләр кеуек, сыр-сыу килә, ҡый-ҡыпыр, тиреҫ яндыра, һыуға ут ебәрә.
3. Ураҡсин. Бына улар [ауыл кешеләре] кәртәләрҙе һутә башланы, Мәҙинә улар янына килеп баҫты: янғандан ҡалған көл-ку-мер баҙға төшөрөлгән, өҫтөндә хәҙер әрем-ҡарағура уҫә, баҙға төшөрөлгән ҡый-ҡыпыр шицгән — баҙ урыны айырым-асыҡ өнрәйеп тора. Т. Ғарипова.
2. диал. ҡар. теләһә кем. Ҡый-ҡыпыр кермәһен, ишекте бикләп йөрө.
ҠЫЙ-ҠЫУ (Р: гик; И.: whoo whoop; T: bağırtı) и.
Һөрәнләгән, һайт-һойт иткән сыр-сыу тауыш. □ Гик, гиканье, крик. Ҡый-кыу һалып ҡыуыу. ■ Йыйылған халыҡ, ҡый-ҡыу көлөшөп, уларға көс-ҡеуәт бирә, ҡунаҡтарҙы һарандар тип яманлай. Ғ. Ибраһимов. Бынан ике йөҙ йыл элек Әбей батша төҙөткән ошо юлдан утеусе йөҙәрләгән ылауҙарҙы кур-
693
ҠЫЙҠ-ҠЫЙҠ (Р.: клик-клик; И.: onomatopoeic sound; T.: kuş sesi) оҡш.
Ҡабат-ҡабат ҡыйҡ иткән тауышты белдерә. □ Клик-клик (подражание клику птиц). Ҡыйк-ҡыйк итеу. Ҡыйҡ-ҡыйҡ ҡысҡырыу. ■ Ҡурҡырлыҡ нәмә һиҙелмәгәс, [тумыртҡа] ҡыйҡ-ҡыйҡ тип, оҙон суҡышы менән ағас ботағына ары-бире туҡылдатты ла ҡыйҡылдап һайыҫҡандар көтөуе яғына осто. Я. Хамматов.
ҠЫЙ-ҠЫЙҠЫУ и. диал. ҡар. ҡыран-ҡыйҡыу. Ҡый-кыйкыу килеу.
ҠЫЙ-ҠЫЛАМТА и. йыйн. диал. ҡар. ҡый-ҡыпыр. Ҡый-ҡыламта йыйыу. Ишек алдын ҡый-ҡыламтанан таҙартыу.
ҠЫЙҠЫЛАШЫУ (ҡыйҡылаш) (Р.: упорствовать; И.: persist; T.: direnmek) ҡ.
Нимәлер эшләргә ныҡышыу. □ Упорствовать, проявлять настойчивость е чём-то, настаивать на чём-то. Баш бирмәй ҡыйҡы-лашыу.
ҠЫЙҠЫЛДАҠ (Р.: кликун; И.: male goose’s voice; T: kaz sesi çıkaran) с.
Ҡыйҡ-ҡыйҡ ҡысҡырыусан. □ Кликун. Ҡыйҡылдаҡ ата ҡаҙ.
ҠЫЙҠЫЛДАУ (ҡыйҡылда-) (Р: кликать; И.: honk; T.: kaz sesi çıkarmak) ҡ.
1. Ҡыйҡ-ҡыйҡ итеү, ҡыйҡ-ҡыйҡ ҡысҡырыу. □ Кликать (о птицах). Бәпкәләр ҡыйҡылдай. Ҡаҙ ҡыйҡылдай. ■ Ҡайҙалыр, йылға аръяғындағы урманда, өкө ҡысҡырғаны ишетелә. Ниндәйҙер ҡош һирәк-мирәк ҡыйҡылдап ҡуя. Н. Мусин. Ҡара башлы тумыртҡа ҡыйҡылдап ағастан ағасҡа осто, ботаҡтан ботаҡҡа һикерҙе, уҙенә кәрәкле аҙыҡ таба алмағас, осоп барып, ялан уртаһында торған ҡыу ҡарағайға аҫылынды. Я. Хамматов.
2. Ҡыйҡ итеп көлөү; хихылдау. □ Хихикать, смеяться. Ҡыҙҙар ҡыйҡылдайҙар.
ҠЫЙҠЫЛДАШЫУ (ҡыйҡылдаш ) ҡ. урт. ҡар. ҡыйҡылдау, взаимн. от ҡыйҡылдау. Ҡаҙҙар ҡыйҡылдашалар. М Пароход артынан эйәреп килгән аҡсарлаҡтар ҙа: «Сәғиҙә... Сәғиҙә... Сәғиҙә...» — тип, уны
усекләгән һымаҡ, ҡанаттары менән палубаға тейә-тейә яҙып, уның баш осонан ғына ҡыйҡылдаша-ҡыйҡылдаша кәйелеп утеп китәләр ине. М. Тажи.
ҠЫЙ-ҠЫЛҠЫ и. йыйн. диал. ҡар. ҡый-ҡыпыр. Ихатаны ҡый-ҡылҡы баҫҡан.
ҠЫЙҠЫЛТАҠ с. диал. ҡар. ҡыйшанлаҡ
2. Ҡыйкылтаҡ бала.
ҠЫЙҠЫЛТАУ (ҡыйҡылта-) ҡ. диал. ҡар. һөрәнләү. Ҡыйҡылтап йөрөу.
ҠЫЙ-ҠЫМ (Р: крошки; И.: small chaff; T: kırıntı; ufak) и. йыйн.
1. Ваҡ ҡый, ыуалсыҡ. □ Крошки. Икмәктең ҡый-ҡымын ҡалдырмай ашау. Ҡый-ҡымды һепереп алыу.
2. кусм. Кешеләге ваҡ-төйәк етешһеҙлек; кер, сүп. □ Недостатки (в характере человека). Ҡешенән ҡый-ҡым эҙләусе әҙәм.
ҠЫЙ-ҠЫМЫР и. диал. ҡар. ҡыран-ҡыйҡыу. Ҡый-кымыр ҡуптарыу.
ҠЫЙ-ҠЫПЫР (Р: всякий мусор; И.: litter and all; T: çöp) и. йыйн.
1. Төрлө ваҡ-төйәк ҡалдыҡ, ташландыҡ нәмә; сүп-сар. □ Всякий мусор. Бала-саға, оя ҡороп ятҡан сәукәләр кеуек, сыр-сыу килә, ҡый-ҡыпыр, тиреҫ яндыра, һыуға ут ебәрә.
3. Ураҡсин. Бына улар [ауыл кешеләре] кәртәләрҙе һутә башланы, Мәҙинә улар янына килеп баҫты: янғандан ҡалған көл-ку-мер баҙға төшөрөлгән, өҫтөндә хәҙер әрем-ҡарағура уҫә, баҙға төшөрөлгән ҡый-ҡыпыр шицгән — баҙ урыны айырым-асыҡ өнрәйеп тора. Т. Ғарипова.
2. диал. ҡар. теләһә кем. Ҡый-ҡыпыр кермәһен, ишекте бикләп йөрө.
ҠЫЙ-ҠЫУ (Р: гик; И.: whoo whoop; T: bağırtı) и.
Һөрәнләгән, һайт-һойт иткән сыр-сыу тауыш. □ Гик, гиканье, крик. Ҡый-кыу һалып ҡыуыу. ■ Йыйылған халыҡ, ҡый-ҡыу көлөшөп, уларға көс-ҡеуәт бирә, ҡунаҡтарҙы һарандар тип яманлай. Ғ. Ибраһимов. Бынан ике йөҙ йыл элек Әбей батша төҙөткән ошо юлдан утеусе йөҙәрләгән ылауҙарҙы кур-
693