Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 838
Поиск по словарям
ҠЫХАЙ
нәмә менән килтереп һуҡты, ауырыу «ҡых!» итеп ҡалды. И. Ғиззәтуллин.
2. бал. Ҡырҡыуҙы белдергән һүҙ. □ Подражание звуку резки чего-л. Бармаҡты ҡых итеу. Ҡайсы менән уйнама, ҡулың ҡых булыр. ■ Ырымбур янында уны [Салауатты] бер юлы ете казак уратҡан. Уңға һелтәй, һулға һелтәй. Шул арала береһен — ҡых... Ғ. Ибраһимов. Фәсхетдин Фәтпхетдинович, уҙ фиғеленә ят хәрәкәт менән ус ҡабырғаһын муйынына ышҡып, «ҡых» тигән тауыш сығарҙы, һуйһалар ҙа серҙе фашламай, йәнәһе. Ә. Хәкимов.
ҠЫХАЙ с. бал. ҡар. бысраҡ. Тотма, ҡыхай!
ҠЫХ-ҠЫХ (Р.: кхе-кхе; И.: onomatopoeic word; T.: öksürük sesi) оҡш.
1. Ҡабат-ҡабат ҡаҡырған, йүткергән тауышты белдергән һүҙ. □ Кхе-кхе (подражание многократному кашлю, харканью). ■ Бабай ҡых-ҡых йуткерҙе. Й. Солтанов. Ҡайһыһы, мин шәп кеше тип, яр башынан аҡыра, ҡайһыһы, ҡых-ҡых итеп, аҙбар башынан ҡаҡыра. Ш. Бабич.
2. бал. Ҡырҡыуҙы белдергән һүҙ. □ Подражание звуку резки чего-л. Теймә, бармағыңды ҡых-ҡых итәһең бит.
3. Тамаҡ төбө менән көлгән тауышты белдергән һүҙ; ҡыһ-ҡыһ. □ Хе, хе-хе (подражание тихому, сдавленному смеху). ■ Ул [лавкасы] тамаҡ төбө менән ҡых-ҡых көлөргә кереште, уның йәйенке итләс битенә бешкән сөгөлдөр төҫө инде. М. Кәрим.
ҠЫҺАНЫС и. диал. ҡар. ҡытлыҡ. Ҡыһаныс кисереу. Ҡыһаныс башланыу.
ҠЫҺ-ҠЫҺ (Р.: хе-хе; И.: onomatopoeic word; T.: gülüş sesi) оҡш.
1. Тамаҡ төбө менән көлгән тауышты белдергән һүҙ; ҡых-ҡых. □ Хе, хе-хе (подражание тихому, сдавленному смеху). Ҡыһ-ҡыһ көлөу. Ҡыһ-ҡыһ килеу.
2. ҡар. ҡых-ҡых 1. Я Саҡ көскә әйтә алды хан, тамағы кибеуҙән ҡыһ-ҡыһ йут-кереп. Ә. Хәкимов.
ҠЫҺЫТЛЫҠ (ҡыһытлығы) [ғәр. -^] и. диал. ҡар. ҡытлыҡ. Ҡыһытлыҡ килде. 1921 йылғы ҡыһытлыҡ.
ҠЫШ (Р: зима; И.: winter; T: kış) и.
1. Йылдың көҙ менән яҙ араһындағы иң һыуыҡ ваҡыты. □ Зима. / Зимний. Һалҡын ҡыш. Ҡыш башы. Ҡышҡа инеу. Ҡыш айҙары. Ҡыш көнө. Ҡыш сығыу. Ҡышҡа кереу. Ҡышҡа аяҡ баҫыу. ■ Сыйырсығым, ҡошсоғом, хәҙер бында ҡыш тугел, матурым, һин кил инде, өйөң өлгөрҙө бөгөн. М. Кәрим. [Флурә — Билгә:] Ҡыш буйы мине урам буйында, парктарҙа өшөтөп йөрөттөң, ә өйөңә алып ҡайтырға ҡурҡтың. Ш. Хажиәхмәтов. Яҙ яратып, ҡышты уға [йәйгә] игеҙ ҡылды, улемде барлыҡ йәнгә тигеҙ ҡылды. М. Аҡмулла. • Йәй ҡышты туйҙыра. Мәҡәл. Йәй эшләһәң, ҡыш ашарһың. Мәҡәл. Йәйҙең бер көнө ҡыштың бер айынан ҡиммәт. Мәҡәл. Йәйе барҙың ҡышы бар. Мәҡәл. Яҙ — игенсе, ҡыш — теләнсе. Мәҡәл.
2. кусм. Ҡартлыҡ осоро. □ Старость.
ҠЫШ БАБАЙ (Р: Дед Мороз; И.: Santa Claus; T: Noel baba) и.
Яңы йыл байрамында ҡышты кәүҙәләндергән персонаж. □ Дед Мороз. Ҡыш бабайҙы саҡырыу. Ҡыш бабай булып кейенеу. Ҡыш бабайға шиғыр ятлау.
ҠЫШҠА (Р: для зимы; И.: for winter; T: kışlık) p.
Ҡышҡы ваҡыт өсөн. □ Для зимы. Ҡышҡа әҙерлек. Ҡышҡа утын әҙерләу.
ҠЫШҠАРЫ (Р: к зиме; И.: towards winter; T: kışa yakın) р. диал.
Ҡышҡа табан. □ К зиме. Ҡышҡары килеп алырбыҙ. Ҡышҡары барыу. Ҡышҡары ҡайтыу.
ҠЫШҠЫ (Р: зимний; И.: winter; wintry; T: kışlık) с.
1. Ҡыш көнөндәге, ҡышҡа хас. □ Зимний (характерный для зимы). Ҡышҡы көн. Ҡышҡы ҡояш. Ҡышҡы һыуыҡ. Ҡышҡы йоҡо. ■ Ҡышҡы ел ябылмай ҡалған тәҙрә ҡапҡасын стенаға бәргеләй. А. Карнай. Ҡышҡы һалҡын буранлы оҙон төндәрҙе,
838
нәмә менән килтереп һуҡты, ауырыу «ҡых!» итеп ҡалды. И. Ғиззәтуллин.
2. бал. Ҡырҡыуҙы белдергән һүҙ. □ Подражание звуку резки чего-л. Бармаҡты ҡых итеу. Ҡайсы менән уйнама, ҡулың ҡых булыр. ■ Ырымбур янында уны [Салауатты] бер юлы ете казак уратҡан. Уңға һелтәй, һулға һелтәй. Шул арала береһен — ҡых... Ғ. Ибраһимов. Фәсхетдин Фәтпхетдинович, уҙ фиғеленә ят хәрәкәт менән ус ҡабырғаһын муйынына ышҡып, «ҡых» тигән тауыш сығарҙы, һуйһалар ҙа серҙе фашламай, йәнәһе. Ә. Хәкимов.
ҠЫХАЙ с. бал. ҡар. бысраҡ. Тотма, ҡыхай!
ҠЫХ-ҠЫХ (Р.: кхе-кхе; И.: onomatopoeic word; T.: öksürük sesi) оҡш.
1. Ҡабат-ҡабат ҡаҡырған, йүткергән тауышты белдергән һүҙ. □ Кхе-кхе (подражание многократному кашлю, харканью). ■ Бабай ҡых-ҡых йуткерҙе. Й. Солтанов. Ҡайһыһы, мин шәп кеше тип, яр башынан аҡыра, ҡайһыһы, ҡых-ҡых итеп, аҙбар башынан ҡаҡыра. Ш. Бабич.
2. бал. Ҡырҡыуҙы белдергән һүҙ. □ Подражание звуку резки чего-л. Теймә, бармағыңды ҡых-ҡых итәһең бит.
3. Тамаҡ төбө менән көлгән тауышты белдергән һүҙ; ҡыһ-ҡыһ. □ Хе, хе-хе (подражание тихому, сдавленному смеху). ■ Ул [лавкасы] тамаҡ төбө менән ҡых-ҡых көлөргә кереште, уның йәйенке итләс битенә бешкән сөгөлдөр төҫө инде. М. Кәрим.
ҠЫҺАНЫС и. диал. ҡар. ҡытлыҡ. Ҡыһаныс кисереу. Ҡыһаныс башланыу.
ҠЫҺ-ҠЫҺ (Р.: хе-хе; И.: onomatopoeic word; T.: gülüş sesi) оҡш.
1. Тамаҡ төбө менән көлгән тауышты белдергән һүҙ; ҡых-ҡых. □ Хе, хе-хе (подражание тихому, сдавленному смеху). Ҡыһ-ҡыһ көлөу. Ҡыһ-ҡыһ килеу.
2. ҡар. ҡых-ҡых 1. Я Саҡ көскә әйтә алды хан, тамағы кибеуҙән ҡыһ-ҡыһ йут-кереп. Ә. Хәкимов.
ҠЫҺЫТЛЫҠ (ҡыһытлығы) [ғәр. -^] и. диал. ҡар. ҡытлыҡ. Ҡыһытлыҡ килде. 1921 йылғы ҡыһытлыҡ.
ҠЫШ (Р: зима; И.: winter; T: kış) и.
1. Йылдың көҙ менән яҙ араһындағы иң һыуыҡ ваҡыты. □ Зима. / Зимний. Һалҡын ҡыш. Ҡыш башы. Ҡышҡа инеу. Ҡыш айҙары. Ҡыш көнө. Ҡыш сығыу. Ҡышҡа кереу. Ҡышҡа аяҡ баҫыу. ■ Сыйырсығым, ҡошсоғом, хәҙер бында ҡыш тугел, матурым, һин кил инде, өйөң өлгөрҙө бөгөн. М. Кәрим. [Флурә — Билгә:] Ҡыш буйы мине урам буйында, парктарҙа өшөтөп йөрөттөң, ә өйөңә алып ҡайтырға ҡурҡтың. Ш. Хажиәхмәтов. Яҙ яратып, ҡышты уға [йәйгә] игеҙ ҡылды, улемде барлыҡ йәнгә тигеҙ ҡылды. М. Аҡмулла. • Йәй ҡышты туйҙыра. Мәҡәл. Йәй эшләһәң, ҡыш ашарһың. Мәҡәл. Йәйҙең бер көнө ҡыштың бер айынан ҡиммәт. Мәҡәл. Йәйе барҙың ҡышы бар. Мәҡәл. Яҙ — игенсе, ҡыш — теләнсе. Мәҡәл.
2. кусм. Ҡартлыҡ осоро. □ Старость.
ҠЫШ БАБАЙ (Р: Дед Мороз; И.: Santa Claus; T: Noel baba) и.
Яңы йыл байрамында ҡышты кәүҙәләндергән персонаж. □ Дед Мороз. Ҡыш бабайҙы саҡырыу. Ҡыш бабай булып кейенеу. Ҡыш бабайға шиғыр ятлау.
ҠЫШҠА (Р: для зимы; И.: for winter; T: kışlık) p.
Ҡышҡы ваҡыт өсөн. □ Для зимы. Ҡышҡа әҙерлек. Ҡышҡа утын әҙерләу.
ҠЫШҠАРЫ (Р: к зиме; И.: towards winter; T: kışa yakın) р. диал.
Ҡышҡа табан. □ К зиме. Ҡышҡары килеп алырбыҙ. Ҡышҡары барыу. Ҡышҡары ҡайтыу.
ҠЫШҠЫ (Р: зимний; И.: winter; wintry; T: kışlık) с.
1. Ҡыш көнөндәге, ҡышҡа хас. □ Зимний (характерный для зимы). Ҡышҡы көн. Ҡышҡы ҡояш. Ҡышҡы һыуыҡ. Ҡышҡы йоҡо. ■ Ҡышҡы ел ябылмай ҡалған тәҙрә ҡапҡасын стенаға бәргеләй. А. Карнай. Ҡышҡы һалҡын буранлы оҙон төндәрҙе,
838