Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 89
Поиск по словарям
ҠАҘ МАЙЫ
ҠАҘ ЙОЛҠОУ (ҡаҙ йолк-) (Р.: ощипывание гусей; И.: plucking geese; T.: kaz yolmak) ҡ.
Көҙгөһөн ҡаҙҙарҙы һуйып, йөнөн йол-ҡоу. □ Ощипывание гусей. Ҡаҙ йолҡоу өмәһе. ■ Өмә көндө күршеләге ҡатын-ҡыҙҙар, йыйылышып, еңдәрен һыҙғанып, ҡаҙ йолҡорға кереште. Ҡаҙ йолҡоусыларҙың етеҙ ҡулдарына күҙ эйәрмәй. Д. Шәрәфетдинов.
ҠАҘ ЙОМОРТҠАҺЫ (Р.: гусиное яйцо; И.: goose egg; T.: kaz yumurtası) и.
Ҡаҙҙарҙың бала сығарыу өсөн һалған йомро яралғыһы. □ Гусиное яйцо. Ҡаҙ йомортҡаһын ояға һалыу.
ҠАҘ ЙЫУАҺЫ (Р: лук гусиный; И.: ga-gea; T.: gagea) и. бот.
һуғанбаш үҫемлектәр төркөмөнә ингән, кеше ашай торған әсе ҡыяҡ япраҡлы үлән. □ Лук гусиный (лат. Gagea). Ҡаҙ йыуаһы иртә яҙҙан үҫә башлай. ■ [Йыуаның] төрлө ерҙә төрлө исем менән йөрөтөлөүе мөмкин — .. ҡаҙ йыуаһы, ҡалмыҡ, ҡырсын, талғыр, селек, йүкә йыуаһы һ. б. «Йәшлек», 3 март 2009.
ҠАҘ КҮКӘЙЕ (Р: гусиное яйцо; И.: goose egg; T: kaz yumurtası) и.
1. диал. Ҡаҙҙарҙың бала сығарыу өсөн һалған йомортҡаһы. □ Гусиное яйцо.
2. Башҡорт халҡының ышаныуҙары буйынса, түллелек һәм уңдырышлылыҡ билдәһе. □ Гусиное яйцо (в башкирской мифологии символ плодородия, плодовитости). ■ Ҡаҙ күкәйе сыҡмаһа, сепейе үлһә лә, ташламаҫҡа, бөтәһен дә шунда, аҙбарға, күмергә. Ф. Хисамитдинова.
ҠАҘ ҠАНАТЫ (Р.: крылья гуся; И.: goose wing; T: kaz kanati) u.
1. Ҡаҙҙарҙың осор өсөн хеҙмәт иткән ағзаһы. □ Крылья гуся. ■ Ҡаҙ ҡанаты ап-аҡ була, ир ҡанаты ат була. Сит ерҙәрҙә йөрөгән саҡта, бик һағынған саҡ була. Йырҙан. Ҡарт ҡаҙ ҡанатынан яһалған һепертке менән арлы-бирле итеп урындыҡ өҫтөнә йәйелгән ямаулы кейеҙҙе һепергән булды. Ғ. Дәүләтшин. • Ҡаҙ ҡанаты ҡанун яҙыр. Мәҡәл.
2. миф. Түллелек, үрсемлелек менән бәйле мифлаштырылған предмет. □ Крыло гуся (мифологизированный предмет, связанный с плодовитостью). ■ Ҡаҙ ҡанатын кешегә бирмәйҙәр, ҡул китә, ырыҫ китә, урлап алырға кәрәк. Башҡорт мифологияһынан.
ҠАҘ ҠАУЫРҺЫНЫ (Р: гусиное перо; И.: goose quill; T.: kaz tüyü) и.
Ҡаҙҙың ҡаты үҙәкле эре йөнө. □ Гусиное перо. Йылға буйында ҡаҙ ҡауырһыны тулып ята. Ҡаҙ ҡауырһыны йыйыу. ■ Алпамыша ҡулын ҡырҡып, ҡаны менән ҡаҙ ҡауырһынына хат яҙа. «Алпамыша».
ҠАҘ ҠАУРЫЙЫ и. ҡар. ҡаҙ ҡауырһыны. Ҡаҙ ҡаурыйын йолҡоу. Ҡаҙ ҡаурыйы осороу. Ҡатындар йырлай-йырлай мендәргә ҡаҙ ҡаурыйы йолҡа. ■ Рифҡәт менән Камил, тауышҡа бара торғас, кисәге ҡаҙ ҡаурыйҙары туҙышып ятҡан аҡланға килеп сыҡтылар. Ф. Иҫәнғолов.
ҠАҘ ҠОЙРОҒО (Р: гусиный пушок; И.: goose down; T.: kaz kuyruğu) и. миф.
Һаҡлау, ҡурсалау өсөн файҙаланылған мифлаштырылған предмет. □ Гусиный пушок, используемый как оберег. ■ Балаға күҙ теймәһен тип, тупыйына ҡаҙ ҡойроғо тегәләр. Башҡорттарҙың им-том китабынан.
ҠАҘ ҠУҘҒАЛАҒЫ (Р: вид щавеля; И.: sorrel species; T.: kuzukulağı) и. бот. диал.
Ашай торған әскелтем япраҡлы үлән; ҡуҙғалаҡ төрө. □ Вид щавеля (лат. Rumex). Ҡаҙ ҡуҙғалағы йыйыу. Ҡаҙ ҡуҙғалағы ашау.
ҠАҘЛАУ (Р: твёрдый; И.: hard; T.: sert) с.
Ҡаты (ергә ҡарата). □ Твёрдый (о земле). Ҡаҙлау ер. Ҡаҙлауурын.
ҠАҘ МАЙЫ (Р: гусиный жир; И.: goose fat; grease; T: kaz yağı) и.
Ҡаҙҙағы май ҡатламы һәм шунан иретеп алынған продукт. □ Гусиный жир. Ҡаҙ майы һөртоү. Ҡаҙ майы менән майлау. ■ Ҡаҙ майын сәк-сәк бешерә торған майға ҡушһаң, бик тәмле була. Йәнә ҡаҙ майын һыуыҡҡа сыҡҡанда биткә һөртөргә ярай, хатта туңған ерҙе лә ҡаҙ майы һөртөп дауалайҙар. «Башҡортостан», 21 июль 2011.
89
ҠАҘ ЙОЛҠОУ (ҡаҙ йолк-) (Р.: ощипывание гусей; И.: plucking geese; T.: kaz yolmak) ҡ.
Көҙгөһөн ҡаҙҙарҙы һуйып, йөнөн йол-ҡоу. □ Ощипывание гусей. Ҡаҙ йолҡоу өмәһе. ■ Өмә көндө күршеләге ҡатын-ҡыҙҙар, йыйылышып, еңдәрен һыҙғанып, ҡаҙ йолҡорға кереште. Ҡаҙ йолҡоусыларҙың етеҙ ҡулдарына күҙ эйәрмәй. Д. Шәрәфетдинов.
ҠАҘ ЙОМОРТҠАҺЫ (Р.: гусиное яйцо; И.: goose egg; T.: kaz yumurtası) и.
Ҡаҙҙарҙың бала сығарыу өсөн һалған йомро яралғыһы. □ Гусиное яйцо. Ҡаҙ йомортҡаһын ояға һалыу.
ҠАҘ ЙЫУАҺЫ (Р: лук гусиный; И.: ga-gea; T.: gagea) и. бот.
һуғанбаш үҫемлектәр төркөмөнә ингән, кеше ашай торған әсе ҡыяҡ япраҡлы үлән. □ Лук гусиный (лат. Gagea). Ҡаҙ йыуаһы иртә яҙҙан үҫә башлай. ■ [Йыуаның] төрлө ерҙә төрлө исем менән йөрөтөлөүе мөмкин — .. ҡаҙ йыуаһы, ҡалмыҡ, ҡырсын, талғыр, селек, йүкә йыуаһы һ. б. «Йәшлек», 3 март 2009.
ҠАҘ КҮКӘЙЕ (Р: гусиное яйцо; И.: goose egg; T: kaz yumurtası) и.
1. диал. Ҡаҙҙарҙың бала сығарыу өсөн һалған йомортҡаһы. □ Гусиное яйцо.
2. Башҡорт халҡының ышаныуҙары буйынса, түллелек һәм уңдырышлылыҡ билдәһе. □ Гусиное яйцо (в башкирской мифологии символ плодородия, плодовитости). ■ Ҡаҙ күкәйе сыҡмаһа, сепейе үлһә лә, ташламаҫҡа, бөтәһен дә шунда, аҙбарға, күмергә. Ф. Хисамитдинова.
ҠАҘ ҠАНАТЫ (Р.: крылья гуся; И.: goose wing; T: kaz kanati) u.
1. Ҡаҙҙарҙың осор өсөн хеҙмәт иткән ағзаһы. □ Крылья гуся. ■ Ҡаҙ ҡанаты ап-аҡ була, ир ҡанаты ат була. Сит ерҙәрҙә йөрөгән саҡта, бик һағынған саҡ була. Йырҙан. Ҡарт ҡаҙ ҡанатынан яһалған һепертке менән арлы-бирле итеп урындыҡ өҫтөнә йәйелгән ямаулы кейеҙҙе һепергән булды. Ғ. Дәүләтшин. • Ҡаҙ ҡанаты ҡанун яҙыр. Мәҡәл.
2. миф. Түллелек, үрсемлелек менән бәйле мифлаштырылған предмет. □ Крыло гуся (мифологизированный предмет, связанный с плодовитостью). ■ Ҡаҙ ҡанатын кешегә бирмәйҙәр, ҡул китә, ырыҫ китә, урлап алырға кәрәк. Башҡорт мифологияһынан.
ҠАҘ ҠАУЫРҺЫНЫ (Р: гусиное перо; И.: goose quill; T.: kaz tüyü) и.
Ҡаҙҙың ҡаты үҙәкле эре йөнө. □ Гусиное перо. Йылға буйында ҡаҙ ҡауырһыны тулып ята. Ҡаҙ ҡауырһыны йыйыу. ■ Алпамыша ҡулын ҡырҡып, ҡаны менән ҡаҙ ҡауырһынына хат яҙа. «Алпамыша».
ҠАҘ ҠАУРЫЙЫ и. ҡар. ҡаҙ ҡауырһыны. Ҡаҙ ҡаурыйын йолҡоу. Ҡаҙ ҡаурыйы осороу. Ҡатындар йырлай-йырлай мендәргә ҡаҙ ҡаурыйы йолҡа. ■ Рифҡәт менән Камил, тауышҡа бара торғас, кисәге ҡаҙ ҡаурыйҙары туҙышып ятҡан аҡланға килеп сыҡтылар. Ф. Иҫәнғолов.
ҠАҘ ҠОЙРОҒО (Р: гусиный пушок; И.: goose down; T.: kaz kuyruğu) и. миф.
Һаҡлау, ҡурсалау өсөн файҙаланылған мифлаштырылған предмет. □ Гусиный пушок, используемый как оберег. ■ Балаға күҙ теймәһен тип, тупыйына ҡаҙ ҡойроғо тегәләр. Башҡорттарҙың им-том китабынан.
ҠАҘ ҠУҘҒАЛАҒЫ (Р: вид щавеля; И.: sorrel species; T.: kuzukulağı) и. бот. диал.
Ашай торған әскелтем япраҡлы үлән; ҡуҙғалаҡ төрө. □ Вид щавеля (лат. Rumex). Ҡаҙ ҡуҙғалағы йыйыу. Ҡаҙ ҡуҙғалағы ашау.
ҠАҘЛАУ (Р: твёрдый; И.: hard; T.: sert) с.
Ҡаты (ергә ҡарата). □ Твёрдый (о земле). Ҡаҙлау ер. Ҡаҙлауурын.
ҠАҘ МАЙЫ (Р: гусиный жир; И.: goose fat; grease; T: kaz yağı) и.
Ҡаҙҙағы май ҡатламы һәм шунан иретеп алынған продукт. □ Гусиный жир. Ҡаҙ майы һөртоү. Ҡаҙ майы менән майлау. ■ Ҡаҙ майын сәк-сәк бешерә торған майға ҡушһаң, бик тәмле була. Йәнә ҡаҙ майын һыуыҡҡа сыҡҡанда биткә һөртөргә ярай, хатта туңған ерҙе лә ҡаҙ майы һөртөп дауалайҙар. «Башҡортостан», 21 июль 2011.
89