Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 92
Поиск по словарям
ҠАҘЫҠ
2. Шул майҙы (ҡайһы бер осраҡта ите менән бергә) тоҙлап, тәмләп, эсәк эсенә тултырып яһаған ашамлыҡ. □ Домашняя колбаса из такого сала с мясом. Бер бау ҡаҙы. Ҡаҙы менән һыйлау. М Иштән ҡарт хужанан һуғымдың һимеҙлеге, ҡанса бот ите сығыуын, эс майы нисә табаҡ булыуын, нисә ҡаҙы тултырғанын һорашып ҡараны ла, һуҙ артыҡ йәбешеп бармағас, тамағын ҡырғылаған булып, тынып ҡалды.
3. Ураҡсин. Йылҡы ҡаҙыһы уҙенең составы яғынан уҫемлек майҙарына яҡын тора, шуға диетик аҙыҡ булып иҫәпләнә. Ул атеросклероз сирен булдырмау өсөн файҙалы. Картотека фондынан. • Кешегә барып ҡаҙы ашағансы, өйөңә ҡайтып һыу эс. Әйтем. Ҡаҙыға туйһаң, ҡарта кәрәкмәй. Әйтем.
ҠАҘЫҠ (ҡаҙығы) (Р.: кол; И.: pole; Т.: kazık) и.
1. Ослап ергә ҡаҡҡан нәҙек бағана. □ Кол, колышек. Ҡаҙыҡ ултыртыу. Каҙыҡҡа бәйләу. ■ Ситән урер алдынан атайым .. осло ҡаҙыҡтарҙы теҙеп ултыртып сыға. Ҡаҙыҡтарҙы көс менән берәм-берәм ергә ҡаҙай. Ә. Әхмәт-Хужа. Бында бик куп ҡолондар өстән уреп, суҡлап, матурлап эшләнгән ҡыл нуҡта менән махсус эшләнгән ҡаҙыҡтарға лапаҫ аҫтына бәйләп ҡуйылған. 3. Биишева. • Ҡаҙыҡты кергән ергә ҡағалар. Әйтем. Ике ат бер ҡаҙыҡҡа бәйләнмәҫ. Мәҡәл.
2. Нигеҙ, тотҡа. □ Основание, опора.
• Батыр — илдең ҡаҙығы. Әйтем. Бай — ярлының аҙығы, ярлы — байҙың ҡаҙығы. Әйтем.
♦ Баш ҡаҙығы баш ҡайғыһы, баш бәләһе. □ Беда, несчастье. ■ [Сәлим] ул — расчёт командиры. .. Расчёт командиры — иң кескенәһе. Әммә «бәләкәй» командир яҡшы һуҙҙең йән аҙығы, яман һуҙҙең баш ҡаҙығы икәнлеген дә онотмай. С. Поварисов.
• Яман һуҙ — баш ҡаҙығы. Мәҡәл. Ҡаҙыҡ ҡағыу йорт-хужалыҡ булдырыу. □ Вести хозяйство. Ҡаҡҡан ҡаҙығы булмау бер нәмәһе лә булмау. □ соотв. Ни кола ни двора. ■ һәм уҙ ғумерендә беренсе тапҡыр, укенеп,
Мотаһар уҙенең һауын һыйыры, ныҡлап ҡаҡҡан ҡаҙығы булмауын иҫләне. Й. Солтанов. Ҡаҡҡан ҡаҙыҡ кеүек бер урында ҡуҙғалмай хәрәкәтһеҙ тороу. □ Стоять как столб. Каҡҡан ҡаҙыҡ кеуек һерәйеп тороу.
ҠАҘЫҠАЙ-ҠЫРҒЫҘ (Р.: название башкирского рода; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡырғыҙ ҡәбиләһенә ҡараған ырыу исеме. □ Кадыкай-киргиз (название башкирского рода племени киргиз). Каҙыҡай-ҡырғыҙ ырыуы егете.
ҠАҘЫҠАЙ ТОРОУ (ҡаҙыҡай тор-) (Р: впервые подниматься на ножки; И.: rise to feet for the first time; T.: çocuğun ilk defa kendini kaldırmaya başlaması) ҡ. бал. диал.
Баланың аяҡҡа баҫып йөрөп китеүе. □ Впервые подниматься на ножки (о ребёнке). Ун айҙа ҡаҙыҡай тора башлау.
ҠАҘЫҠ ЙОНДОҘ (Р: Полярная звезда; И.: Pole star; T.: Kutup yıldızı) и. астр.
(баш хәреф менән) Бәләкәй Етегән йондоҙлоғона ингән, төньяҡ ҡотопҡа иң яҡын торған яҡты йондоҙ; Тимерғаҙыҡ. □ Полярная звезда. ■ Кук йөҙө — хас сихри бер өйөрсөк, Каҙыҡ йондоҙ — уның кусәре. С. Әлибаев.
ҠАҘЫҠҠА УЛТЫРТЫУ (ҡаҙыҡҡа ултырт-) (Р: сажать на кол; И.: impaling; Т.: kazığa oturtmak) ҡ.
Боронғо яза төрө. □ Сажать на кол. // Сажание на кол (старинный способ казни). 1740 йылғы ихтилал етәкселәренән биш кешене ҡаҙыҡҡа ултыралар. ■ [Иван:] приказ артынан приказ. Әгәр буйһонмаһаң, рус язаһы — армай һуҡтырыу, ҡаҙыҡҡа ултыртыу. Б. Бикбай.
ҠАҘЫҠ ТЕШ (Р: клыки; И.: fangs; T: kö-pekdiş) и. анат.
Алғы теш менән яңаҡ тештәре араһындағы осло теш. □ Клык. Хайуандарҙың ҡаҙыҡ тештәре. Каҙыҡ тештәрен ыржайтыу. ■ [Кара йыландың] өҫкө яңаҡ һөйәгендә 1—2 эре ағыулы теше һәм унан башҡа 3—4 ваҡ ярҙамсы теше була. һынған
92
2. Шул майҙы (ҡайһы бер осраҡта ите менән бергә) тоҙлап, тәмләп, эсәк эсенә тултырып яһаған ашамлыҡ. □ Домашняя колбаса из такого сала с мясом. Бер бау ҡаҙы. Ҡаҙы менән һыйлау. М Иштән ҡарт хужанан һуғымдың һимеҙлеге, ҡанса бот ите сығыуын, эс майы нисә табаҡ булыуын, нисә ҡаҙы тултырғанын һорашып ҡараны ла, һуҙ артыҡ йәбешеп бармағас, тамағын ҡырғылаған булып, тынып ҡалды.
3. Ураҡсин. Йылҡы ҡаҙыһы уҙенең составы яғынан уҫемлек майҙарына яҡын тора, шуға диетик аҙыҡ булып иҫәпләнә. Ул атеросклероз сирен булдырмау өсөн файҙалы. Картотека фондынан. • Кешегә барып ҡаҙы ашағансы, өйөңә ҡайтып һыу эс. Әйтем. Ҡаҙыға туйһаң, ҡарта кәрәкмәй. Әйтем.
ҠАҘЫҠ (ҡаҙығы) (Р.: кол; И.: pole; Т.: kazık) и.
1. Ослап ергә ҡаҡҡан нәҙек бағана. □ Кол, колышек. Ҡаҙыҡ ултыртыу. Каҙыҡҡа бәйләу. ■ Ситән урер алдынан атайым .. осло ҡаҙыҡтарҙы теҙеп ултыртып сыға. Ҡаҙыҡтарҙы көс менән берәм-берәм ергә ҡаҙай. Ә. Әхмәт-Хужа. Бында бик куп ҡолондар өстән уреп, суҡлап, матурлап эшләнгән ҡыл нуҡта менән махсус эшләнгән ҡаҙыҡтарға лапаҫ аҫтына бәйләп ҡуйылған. 3. Биишева. • Ҡаҙыҡты кергән ергә ҡағалар. Әйтем. Ике ат бер ҡаҙыҡҡа бәйләнмәҫ. Мәҡәл.
2. Нигеҙ, тотҡа. □ Основание, опора.
• Батыр — илдең ҡаҙығы. Әйтем. Бай — ярлының аҙығы, ярлы — байҙың ҡаҙығы. Әйтем.
♦ Баш ҡаҙығы баш ҡайғыһы, баш бәләһе. □ Беда, несчастье. ■ [Сәлим] ул — расчёт командиры. .. Расчёт командиры — иң кескенәһе. Әммә «бәләкәй» командир яҡшы һуҙҙең йән аҙығы, яман һуҙҙең баш ҡаҙығы икәнлеген дә онотмай. С. Поварисов.
• Яман һуҙ — баш ҡаҙығы. Мәҡәл. Ҡаҙыҡ ҡағыу йорт-хужалыҡ булдырыу. □ Вести хозяйство. Ҡаҡҡан ҡаҙығы булмау бер нәмәһе лә булмау. □ соотв. Ни кола ни двора. ■ һәм уҙ ғумерендә беренсе тапҡыр, укенеп,
Мотаһар уҙенең һауын һыйыры, ныҡлап ҡаҡҡан ҡаҙығы булмауын иҫләне. Й. Солтанов. Ҡаҡҡан ҡаҙыҡ кеүек бер урында ҡуҙғалмай хәрәкәтһеҙ тороу. □ Стоять как столб. Каҡҡан ҡаҙыҡ кеуек һерәйеп тороу.
ҠАҘЫҠАЙ-ҠЫРҒЫҘ (Р.: название башкирского рода; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡырғыҙ ҡәбиләһенә ҡараған ырыу исеме. □ Кадыкай-киргиз (название башкирского рода племени киргиз). Каҙыҡай-ҡырғыҙ ырыуы егете.
ҠАҘЫҠАЙ ТОРОУ (ҡаҙыҡай тор-) (Р: впервые подниматься на ножки; И.: rise to feet for the first time; T.: çocuğun ilk defa kendini kaldırmaya başlaması) ҡ. бал. диал.
Баланың аяҡҡа баҫып йөрөп китеүе. □ Впервые подниматься на ножки (о ребёнке). Ун айҙа ҡаҙыҡай тора башлау.
ҠАҘЫҠ ЙОНДОҘ (Р: Полярная звезда; И.: Pole star; T.: Kutup yıldızı) и. астр.
(баш хәреф менән) Бәләкәй Етегән йондоҙлоғона ингән, төньяҡ ҡотопҡа иң яҡын торған яҡты йондоҙ; Тимерғаҙыҡ. □ Полярная звезда. ■ Кук йөҙө — хас сихри бер өйөрсөк, Каҙыҡ йондоҙ — уның кусәре. С. Әлибаев.
ҠАҘЫҠҠА УЛТЫРТЫУ (ҡаҙыҡҡа ултырт-) (Р: сажать на кол; И.: impaling; Т.: kazığa oturtmak) ҡ.
Боронғо яза төрө. □ Сажать на кол. // Сажание на кол (старинный способ казни). 1740 йылғы ихтилал етәкселәренән биш кешене ҡаҙыҡҡа ултыралар. ■ [Иван:] приказ артынан приказ. Әгәр буйһонмаһаң, рус язаһы — армай һуҡтырыу, ҡаҙыҡҡа ултыртыу. Б. Бикбай.
ҠАҘЫҠ ТЕШ (Р: клыки; И.: fangs; T: kö-pekdiş) и. анат.
Алғы теш менән яңаҡ тештәре араһындағы осло теш. □ Клык. Хайуандарҙың ҡаҙыҡ тештәре. Каҙыҡ тештәрен ыржайтыу. ■ [Кара йыландың] өҫкө яңаҡ һөйәгендә 1—2 эре ағыулы теше һәм унан башҡа 3—4 ваҡ ярҙамсы теше була. һынған
92