Академический словарь башкирского языка. Том VI. Страница 551
Поиск по словарям
НИГЕҘЛЕ
Башҡорт мифологияһы буйынса, нигеҙҙе күтәреп ҡуйғас, өйҙө һаҡлау һәм яман көстәрҙе ҡыуыу маҡсатында уҡыла торған аят. □ Молитва фундамента, имеет обережную и отгонную силу. Тәуге таштарҙы һалғандан һуц, нигеҙ аяты уҡытыу. ■ Нигеҙ аяты уҡытһац, өй тыныс була. Башҡорт мифологияһынан.
НИГЕҘ БУЙЫ и. диал. ҡар. нигеҙ 2. Нигеҙ буйына һалыу. ■ Йәнеш менән Емеш, өйҙөц куләгә яғына сығып, нигеҙ буйына ултырҙылар. 3. Биишева. Прорабтың йөҙө яҡтырҙы, нигеҙ буйына һөйәп ҡуйылған быяла киҫәктәренә ишараланы: «Әйтмә лә инде, яҡташ, тотошлайына брак. Заводтан уҡ». И. Солтанов.
НИГЕҘ БУТҠАҺЫ (Р.: продукты, принесённые населением при закладывании дома односельчанина; И.: kind of ritual food; T.: bir âdet) и. этн.
Башҡорт мифологияһы буйынса, нигеҙ ҡотло, ныҡлы булһын, тигән теләктә, кемдеңдер йортона нигеҙ һалғанда ауыл халҡы тарафынан килтерелгән ашамлыҡ. □ Продукты, принесённые населением при закладывании дома односельчанина, доел. Каша фундамента. И Нигеҙ бутҡаһы тигән йоланы атҡарыу, исеменән ук аңлашылыуынса, өй нигеҙе һалыу менән бәйле. Халыҡ ижадынан.
НИГЕҘҘӘ (Р.: в основном; И.: by and large; T.: çoğunlukla) инш.
Дөйөм алғанда; асылда. □ В основном. Нигеҙҙә, уның ҡарашы дөрөҫ. Нигеҙҙә, эш хәл ителгән. ■ Вил Ваһапович бер мәл хатта француз теле минең икенсе туған телгә әйләнде, мин хәҙер, нигеҙҙә, ошо телдә уйлайым, тип тә әйтеп һалды. Ш. Хәжиәхмәтов. Э сэр һыуҙы беҙ, нигеҙҙә, йылға-кулдәрҙән, саф һыулы шишмәләрҙән алабыҙ. «Ағиҙел», № 5,2010.
НИГЕҘ ЙЫЛАНЫ (Р: дух дома; И.: grass-snake, a mythic creature; T.: evin temelinde oturan yılan) и. миф.
Ышаныуҙар буйынса, өй нигеҙендә йәшәгән, өйҙөң ҡотон, ырыҫын, бәхетен һаҡлаусы туҙбаш йылан ҡиәфәтендәге эйә. □ Дух дома, фундамента. ■ Нигеҙ йыла
нын ултерергә ярамай, өйҙән мәйет сыға. Башҡорт мифологияһынан.
НИГЕҘ ҠОРОУ (нигеҙ ҡор-) (Р: заложить основу; И.: make a foundation; T.: temel atmak) ҡ.
1. һалынасаҡ йорт-биналарҙың урынын нығытыу өсөн эшләнгән аҫҡы ҡоролманы төҙөү. □ Заложить основу, фундамент. Өй нигеҙе ҡороу. ■ Йәштәр араһында ауылға ҡайтыусылар ҙа осрай, ер алып, нигеҙ ҡоралар, өй кутәртәләр. «Шоңҡар», № 2, 2011. Ҡарт ҡайындың уҙе тугел, хәҙер төпһәһе лә юҡ, тирә-яғындағы эре-эре таштар ҙа куренмәй — өй нигеҙен ҡороуға ташып алғандарҙыр. Т. Ғиниәтуллин.
2. Билдәле бер урынға йорт һалып ултырыу, төпләнеү. □ Обосноваться, построить свой дом. ■ Мырҙабай атаҡлы балыҡсы ине. Балыҡсы урыны һыу янында булырға тейеш тип ул нигеҙен яр буйына ҡорҙо. М. Кәрим. Ҡасандыр ситкә киткәндәр, кире ауылға ҡайтып, нигеҙ ҡороу яҡлы. «Көнгәк», 13 февраль 2013.
НИГЕҘ ҠОТО (Р: предметы, оставляемые на фундаменте строящегося дома с целью наделения дома благополучием; И.: ritual objects meant for well-being; T.: temel ruhu) и. этн.
Өй һалғанда нигеҙгә именлек, муллыҡ, байлыҡ, ырыҫ, бәхет теләп ҡалдырылған әйбер. □ Предметы, оставляемые на фундаменте строящегося дома с целью наделения дома благополучием, достатком, счастьем. доел. Жизненная сила, благополучие фундамента. И Нигеҙ ҡото итеп нигеҙгә аҡташ, һөт-ҡатыҡ, йөн, көмөш тәңкә һалалар. Башҡорт мифологияһынан.
НИГЕҘЛЕ I (Р: с фундаментом; И.: having groundwork; T.: temelli) с.
1. Нигеҙе булған, нигеҙгә ҡоролған. □ С фундаментом, имеющий фундамент, основанный на фундаменте. Нигеҙле ҡоролма. Бейек нигеҙле йорт. ■ Салауаттарҙың бейек бетон нигеҙле, тубәһе ҡалай йорттары йоҙроҡтай ғына булып бөршәйеп ултырған, башы һалам менән ябылған иҫке өй эргәһендә. И. Солтанов.
551
Башҡорт мифологияһы буйынса, нигеҙҙе күтәреп ҡуйғас, өйҙө һаҡлау һәм яман көстәрҙе ҡыуыу маҡсатында уҡыла торған аят. □ Молитва фундамента, имеет обережную и отгонную силу. Тәуге таштарҙы һалғандан һуц, нигеҙ аяты уҡытыу. ■ Нигеҙ аяты уҡытһац, өй тыныс була. Башҡорт мифологияһынан.
НИГЕҘ БУЙЫ и. диал. ҡар. нигеҙ 2. Нигеҙ буйына һалыу. ■ Йәнеш менән Емеш, өйҙөц куләгә яғына сығып, нигеҙ буйына ултырҙылар. 3. Биишева. Прорабтың йөҙө яҡтырҙы, нигеҙ буйына һөйәп ҡуйылған быяла киҫәктәренә ишараланы: «Әйтмә лә инде, яҡташ, тотошлайына брак. Заводтан уҡ». И. Солтанов.
НИГЕҘ БУТҠАҺЫ (Р.: продукты, принесённые населением при закладывании дома односельчанина; И.: kind of ritual food; T.: bir âdet) и. этн.
Башҡорт мифологияһы буйынса, нигеҙ ҡотло, ныҡлы булһын, тигән теләктә, кемдеңдер йортона нигеҙ һалғанда ауыл халҡы тарафынан килтерелгән ашамлыҡ. □ Продукты, принесённые населением при закладывании дома односельчанина, доел. Каша фундамента. И Нигеҙ бутҡаһы тигән йоланы атҡарыу, исеменән ук аңлашылыуынса, өй нигеҙе һалыу менән бәйле. Халыҡ ижадынан.
НИГЕҘҘӘ (Р.: в основном; И.: by and large; T.: çoğunlukla) инш.
Дөйөм алғанда; асылда. □ В основном. Нигеҙҙә, уның ҡарашы дөрөҫ. Нигеҙҙә, эш хәл ителгән. ■ Вил Ваһапович бер мәл хатта француз теле минең икенсе туған телгә әйләнде, мин хәҙер, нигеҙҙә, ошо телдә уйлайым, тип тә әйтеп һалды. Ш. Хәжиәхмәтов. Э сэр һыуҙы беҙ, нигеҙҙә, йылға-кулдәрҙән, саф һыулы шишмәләрҙән алабыҙ. «Ағиҙел», № 5,2010.
НИГЕҘ ЙЫЛАНЫ (Р: дух дома; И.: grass-snake, a mythic creature; T.: evin temelinde oturan yılan) и. миф.
Ышаныуҙар буйынса, өй нигеҙендә йәшәгән, өйҙөң ҡотон, ырыҫын, бәхетен һаҡлаусы туҙбаш йылан ҡиәфәтендәге эйә. □ Дух дома, фундамента. ■ Нигеҙ йыла
нын ултерергә ярамай, өйҙән мәйет сыға. Башҡорт мифологияһынан.
НИГЕҘ ҠОРОУ (нигеҙ ҡор-) (Р: заложить основу; И.: make a foundation; T.: temel atmak) ҡ.
1. һалынасаҡ йорт-биналарҙың урынын нығытыу өсөн эшләнгән аҫҡы ҡоролманы төҙөү. □ Заложить основу, фундамент. Өй нигеҙе ҡороу. ■ Йәштәр араһында ауылға ҡайтыусылар ҙа осрай, ер алып, нигеҙ ҡоралар, өй кутәртәләр. «Шоңҡар», № 2, 2011. Ҡарт ҡайындың уҙе тугел, хәҙер төпһәһе лә юҡ, тирә-яғындағы эре-эре таштар ҙа куренмәй — өй нигеҙен ҡороуға ташып алғандарҙыр. Т. Ғиниәтуллин.
2. Билдәле бер урынға йорт һалып ултырыу, төпләнеү. □ Обосноваться, построить свой дом. ■ Мырҙабай атаҡлы балыҡсы ине. Балыҡсы урыны һыу янында булырға тейеш тип ул нигеҙен яр буйына ҡорҙо. М. Кәрим. Ҡасандыр ситкә киткәндәр, кире ауылға ҡайтып, нигеҙ ҡороу яҡлы. «Көнгәк», 13 февраль 2013.
НИГЕҘ ҠОТО (Р: предметы, оставляемые на фундаменте строящегося дома с целью наделения дома благополучием; И.: ritual objects meant for well-being; T.: temel ruhu) и. этн.
Өй һалғанда нигеҙгә именлек, муллыҡ, байлыҡ, ырыҫ, бәхет теләп ҡалдырылған әйбер. □ Предметы, оставляемые на фундаменте строящегося дома с целью наделения дома благополучием, достатком, счастьем. доел. Жизненная сила, благополучие фундамента. И Нигеҙ ҡото итеп нигеҙгә аҡташ, һөт-ҡатыҡ, йөн, көмөш тәңкә һалалар. Башҡорт мифологияһынан.
НИГЕҘЛЕ I (Р: с фундаментом; И.: having groundwork; T.: temelli) с.
1. Нигеҙе булған, нигеҙгә ҡоролған. □ С фундаментом, имеющий фундамент, основанный на фундаменте. Нигеҙле ҡоролма. Бейек нигеҙле йорт. ■ Салауаттарҙың бейек бетон нигеҙле, тубәһе ҡалай йорттары йоҙроҡтай ғына булып бөршәйеп ултырған, башы һалам менән ябылған иҫке өй эргәһендә. И. Солтанов.
551