Академический словарь башкирского языка. Том VI. Страница 564
Поиск по словарям
НИРГӘ
баҙманы. Уға бит «ниңә?», «ни өсөн?» тип һорау тыйылған. М. Кәрим.
2. Тултырыусы урынына килә торған һорау алмашы хеҙмәтен үтәй; ниңә? нишләп? □ Почему? Зачем? Отчего? С какой стати? Для чего? Ни өсөн килгәнде аңлау. Ни өсөн уҡығанды белеу.
НИРГӘ [фарс. (Р.: венец; И.: crown; timber set; T: tomruk duvarda dört tomruk çerçevesi ve ölçüsü) u.
1. Бура, өй кеүек ҡоролмала уратып һалынған бер ҡат бүрәнә. □ Венец, звено, связь одного ряда (сруба). Аҫҡы ниргә. Өҫкө ниргә. Ниргә бурау. Бер ниргә һалыу. ■ [Туҡтамыш хан:] Ҡырым иле эсендә ҡараңғыла юл тапҡан, бейе ятҡан һарайҙың ниргәһенә ут яҡҡан, Ҡарабай батыр, һиңә әйтәм! «Иҙеүкәй менән Мораҙым». Бесәндән һуң Сәмиғ йәнә бер эш тапты. Йорттоң иң аҫҡы ниргәләре серегәнен куптән кургәйне инде. Т. Ғиниәтуллин. Иҙән өҫләп аҫҡы бер ниргәһе сереп төшкән дә өй эсе куренеп тора ине. И. Солтанов.
2. диал. Бураның түбәндәге ике рәт бүрәнәһе. □ Нижние два венца сруба. Ниргә һалыу. Ниргә юныу. Бураға ниргә әҙерләу.
3. диал. Баҙ бураһы. □ Внутренняя завалинка. Ниргәне нығытыу. Ниргәнең бағанаһын алмаштырыу.
4. диал. Стенаның тышҡы яғы. □ Наружная сторона стены. Ниргәгә элеу. Ниргә ямғырға ҡарайған.
НИРКӘЛЕ (Р.: ухабистый; И.: bumpy; Т.: çok çukurlu) с. диал.
Соҡорло, һикәлтәле. □ Ухабистый; разбитый. Ниркәле юл. Ниркәле урын. Ниркәле ергә төшөп китеу.
НИСАБ [ғәр. (Р: начало; И.: foundation; T: başlangıç) и. иҫк.
1. Ниҙелер башлап ебәргән нәмә; нигеҙ, башланғыс. □ Начало, основа.
2. Закат түләтә торған иң түбәнге мөлкәт күләме. □ Нисаб. Ҡорбан нисабы. Нисаб алыу. Нисаб биреу.
НИСАН [фарс. (Р: апрель; И.: April; T.: Nisan) и. иҫк.
Календарь йылының дүртенсе айы; апрель. □ Апрель. Нисан айы. Нисан аҙағы. Нисан башы. Нисан етеу.
НИСАН ЯМҒЫРЫ (Р: первый апрельский дождь; И.: first April rain, vernal rain; T: leysen, Nisan yağmuru) и. диал. ҡар. ләйсән.
Иң тәүге яҙғы ямғыр; □ Первый апрельский дождь, первый весенний дождь. Нисан ямғыры яуып утеу.
НИСБИ [ғәр. (Р: относительный; И.: relative; T.: nisbî) с. иҫк.
Нимәгәлер бәйләнешен, мөнәсәбәтен күрһәтә торған. □ Относительный, соотносительный; релятивный. Нисби ҡиммәт. Нисби хәҡиҡәт. Нисби сифат.
НИСБИЛЕК (нисбилеге) (Р: относительность; И.: relativity; T.: nisbilik) и. иҫк. фәлс.
Нисби булыу сифаты. □ Относительность. Нисбилек төшөнсәһе. Нисбилек теорияһы.
НИСБӘТ [ғәр. (Р: отношение; И.: relation; T.: nispet, oran) и.
1. Нәмәләрҙең үҙ-ара сағыштырма күләме йәки дәүмәле, һаны, иҫәбе. □ Отношение, соотношение; пропорция, соразмерность. Ҡөстәр нисбәте. Һан нисбәте. Ике ҙурлыҡ араһындағы нисбәт. ■ Шомло оҙон төн утеп, ҡышҡы көн төшкөлөккә ауалағанда, көстәр нисбәте иләуҙекеләр файҙаһына уҙгәрҙе. Ғ. Хөсәйенов. Ҡоролтай таралғас, турандар янында юрматылар, сарматтар һәм ҡаҙмаштар тороп ҡалды, йәғни көстәр нисбәте яңы тәртип урынлаштырырға ки-леуселәр файҙаһына уҙгәрҙе. Б. Рафиҡов.
2. Төрлө нәмә, күренеш, эш-хәлдең бер-береһенә мөнәсәбәттәш бәйләнеше. □ Отношение, соотношение; связь. ■ Ағастың яҙмышы нисбәт балаға, уҙең тәрбиә ҡыл, бирмә ҡылаға. М. Өмөтбаев. Донъя шундай итеп ҡоролған: туҡтауһыҙ хәрәкәт бара, тыуым менән улем нисбәтенең тигеҙлеге атҡарыла, миҙгелдәр уҙ сиратынан яҙлыҡмай алмашына. Г. Яҡупова.
НИСБӘТЛЕК ТЕОРИЯҺЫ (Р: теория относительности; И.: the principle of relativity; T: izafiyet teorisi) и. физ.
564
баҙманы. Уға бит «ниңә?», «ни өсөн?» тип һорау тыйылған. М. Кәрим.
2. Тултырыусы урынына килә торған һорау алмашы хеҙмәтен үтәй; ниңә? нишләп? □ Почему? Зачем? Отчего? С какой стати? Для чего? Ни өсөн килгәнде аңлау. Ни өсөн уҡығанды белеу.
НИРГӘ [фарс. (Р.: венец; И.: crown; timber set; T: tomruk duvarda dört tomruk çerçevesi ve ölçüsü) u.
1. Бура, өй кеүек ҡоролмала уратып һалынған бер ҡат бүрәнә. □ Венец, звено, связь одного ряда (сруба). Аҫҡы ниргә. Өҫкө ниргә. Ниргә бурау. Бер ниргә һалыу. ■ [Туҡтамыш хан:] Ҡырым иле эсендә ҡараңғыла юл тапҡан, бейе ятҡан һарайҙың ниргәһенә ут яҡҡан, Ҡарабай батыр, һиңә әйтәм! «Иҙеүкәй менән Мораҙым». Бесәндән һуң Сәмиғ йәнә бер эш тапты. Йорттоң иң аҫҡы ниргәләре серегәнен куптән кургәйне инде. Т. Ғиниәтуллин. Иҙән өҫләп аҫҡы бер ниргәһе сереп төшкән дә өй эсе куренеп тора ине. И. Солтанов.
2. диал. Бураның түбәндәге ике рәт бүрәнәһе. □ Нижние два венца сруба. Ниргә һалыу. Ниргә юныу. Бураға ниргә әҙерләу.
3. диал. Баҙ бураһы. □ Внутренняя завалинка. Ниргәне нығытыу. Ниргәнең бағанаһын алмаштырыу.
4. диал. Стенаның тышҡы яғы. □ Наружная сторона стены. Ниргәгә элеу. Ниргә ямғырға ҡарайған.
НИРКӘЛЕ (Р.: ухабистый; И.: bumpy; Т.: çok çukurlu) с. диал.
Соҡорло, һикәлтәле. □ Ухабистый; разбитый. Ниркәле юл. Ниркәле урын. Ниркәле ергә төшөп китеу.
НИСАБ [ғәр. (Р: начало; И.: foundation; T: başlangıç) и. иҫк.
1. Ниҙелер башлап ебәргән нәмә; нигеҙ, башланғыс. □ Начало, основа.
2. Закат түләтә торған иң түбәнге мөлкәт күләме. □ Нисаб. Ҡорбан нисабы. Нисаб алыу. Нисаб биреу.
НИСАН [фарс. (Р: апрель; И.: April; T.: Nisan) и. иҫк.
Календарь йылының дүртенсе айы; апрель. □ Апрель. Нисан айы. Нисан аҙағы. Нисан башы. Нисан етеу.
НИСАН ЯМҒЫРЫ (Р: первый апрельский дождь; И.: first April rain, vernal rain; T: leysen, Nisan yağmuru) и. диал. ҡар. ләйсән.
Иң тәүге яҙғы ямғыр; □ Первый апрельский дождь, первый весенний дождь. Нисан ямғыры яуып утеу.
НИСБИ [ғәр. (Р: относительный; И.: relative; T.: nisbî) с. иҫк.
Нимәгәлер бәйләнешен, мөнәсәбәтен күрһәтә торған. □ Относительный, соотносительный; релятивный. Нисби ҡиммәт. Нисби хәҡиҡәт. Нисби сифат.
НИСБИЛЕК (нисбилеге) (Р: относительность; И.: relativity; T.: nisbilik) и. иҫк. фәлс.
Нисби булыу сифаты. □ Относительность. Нисбилек төшөнсәһе. Нисбилек теорияһы.
НИСБӘТ [ғәр. (Р: отношение; И.: relation; T.: nispet, oran) и.
1. Нәмәләрҙең үҙ-ара сағыштырма күләме йәки дәүмәле, һаны, иҫәбе. □ Отношение, соотношение; пропорция, соразмерность. Ҡөстәр нисбәте. Һан нисбәте. Ике ҙурлыҡ араһындағы нисбәт. ■ Шомло оҙон төн утеп, ҡышҡы көн төшкөлөккә ауалағанда, көстәр нисбәте иләуҙекеләр файҙаһына уҙгәрҙе. Ғ. Хөсәйенов. Ҡоролтай таралғас, турандар янында юрматылар, сарматтар һәм ҡаҙмаштар тороп ҡалды, йәғни көстәр нисбәте яңы тәртип урынлаштырырға ки-леуселәр файҙаһына уҙгәрҙе. Б. Рафиҡов.
2. Төрлө нәмә, күренеш, эш-хәлдең бер-береһенә мөнәсәбәттәш бәйләнеше. □ Отношение, соотношение; связь. ■ Ағастың яҙмышы нисбәт балаға, уҙең тәрбиә ҡыл, бирмә ҡылаға. М. Өмөтбаев. Донъя шундай итеп ҡоролған: туҡтауһыҙ хәрәкәт бара, тыуым менән улем нисбәтенең тигеҙлеге атҡарыла, миҙгелдәр уҙ сиратынан яҙлыҡмай алмашына. Г. Яҡупова.
НИСБӘТЛЕК ТЕОРИЯҺЫ (Р: теория относительности; И.: the principle of relativity; T: izafiyet teorisi) и. физ.
564