Академический словарь башкирского языка. Том VI. Страница 590
Поиск по словарям
НУЖА КҮРЕҮ
Йәш кенә көйө нужа баҫҡан, эшкә егелгән Гөлбаныу кистәрен һуц ятты, тац һарыһынан торҙо. Т. Ғарипова. Әллә көрт баҫҡан (ҡарҙар һәйбәт яуған, ахыры, быйыл ашлыҡ шаулап уңыр!), әллә һуғыш нужаһы артыҡ ныҡ суктергән — өйҙәр тәпәшәйеп ҡалған. Ш. Бикҡол. • Һәр кемдең уҙ нужаһы уҙенә көслө. Мәҡәл. һөмһөҙ ҡунаҡ ҡуна ҡалыр, хужаларға нужа һалыр. Мәҡәл.
♦ Нужа бабай тормош ауырлығы. □ Тяготы жизни. ■ [Заһретдин:] Донъяны куп кургәнһецдер инде, Мәтшә туған. Ҡайһы яҡтарҙа йөрөттө уҙеңде Нужа бабай? М. Хужин. Нужа ҡаласы ашау (йәки татыу) аҙап күреү, интегеү. □ Терпеть нужду, испытывать лишения; подвергаться жизненным испытаниям, переносить тяготы жизни. ■ [Һолтанбай] нужа ҡаласын төрлөсә татып ҡарарға өлгөргәйне. Н. Мусин. Нужа ҡаласын аҙ ашаған донъяны күреп белмәй әле, ауырлыҡты аҙ күргән, татыған. □ Мало каши ел; мало горя хлебнул. Нужа ҡаласын аҙ ашаған кеше.
НУЖА КҮРЕҮ (нужа күр-) (Р: нуждаться; И.: need; T: sıkıntı, ihtiyaç içinde olmak) ҡ.
Төрлө ауырлыҡтар, мохтажлыҡтар күреү, ҡыйынлыҡтар кисереү. □ Нуждаться, испытывать лишения; терпеть нужду. ■ Айһай ҙа ғына тимәй, көйҙәр килмәй, нужа курмәй егет ир булмай. Халыҡ йырынан. Таһир Сөнәғәттец заводта бергә эшләгән, бергә нужа кургән иптәше Хәбибуллаға алыҫ туған-ырыу тейеш кеше булып сыҡты. Ж. Кейекбаев.
НУЖАЛЫ с. диал. ҡар. михнәтле. Нужалы тормош. Нужалы йәшлек. ■ Ғәзим уҙе егет булып уҫеп алғас та, ошо урманһыҙ, һыуһыҙ, нужалы донъяға аяҡ баҫыу менән, ата-бабаһы мираҫ итеп ҡалдырған ошо [Урал аръяғына кусеу] хыялдан айнымаған. һ. Дәүләтшина.
НУЖА СИГЕҮ (нужа сик-) ҡ. ҡар. нужа күреү. Нужа сигеп йәшәу. ■ Бей юлында йөрөп, нужа сигеп, йәш ғумерем утте заяға. Халыҡ йырынан.
НУЖНА [рус. нужда] и. һөйл. ҡар. нужа. ■ Баштарым сәләмәт ҡалһа, беҙҙец
кургән нужнаға; дин дошманы йәһудтәр ҙә төшмәһен был нужнаға. Бәйеттән. [Аҡһаҡал — Закирға:] Бигерәк алыҫтанһың икән. Ни нужна ҡыуҙы тыуған ереңдән? Ғ. Хисамов. • Нужна курмәй ир булмай. Әйтем. Нужна ҡалас ашата. Әйтем. Нужна юҡты таптыра, барҙы һаттыра. Әйтем.
НУЙЫНЫУ (нуйын-) (Р.: трескаться; И.: crack; T: çatlamak) ҡ. диал. ҡар. сатнау.
Һыҙылып ҡына ярылыу. □ Трескаться, растрескиваться, потрескивать. Быяла ну-йынған. Нуйынған көҙгө.
НУЙЫУ (нуй-) (Р: уставать; И.: tire; Т: yorulmak) ҡ. диал.
Көс-хәлдән яҙыу, хәлдән тайыу; хәлһеҙләнеү, арыу. □ Уставать, утомляться, изнуриться. // Усталость, утомление, изнурение. Ныҡ нуйыу. Бесәндән нуйып ҡайтыу.
НУКЛЕИН [рус. < фр. nucleine < лат. nucleus] (Р: нуклеин; И.: nuclein; T: nükleik asit) и. хим.
Күҙәнәк йәҙрәһе составына ингән ҡатмарлы органик матдә. □ Нуклеин. / Нуклеиновый. Нуклеин кислотаһы. Нуклеин фосфорға бай.
НУҠРА (Р: овод (бычий); И.: oxfly; Т: cızsineği) и. диал. ҡар. уҡра.
һыйыр малының арҡа тиреһе аҫтына йомортҡа һала торған себен. □ Овод (бычий). Нуҡра сығыу. Малды нуҡра йонсота.
НУҠТА (Р: недоуздок; И.: halter; headpiece; T: gem takımı, yular) u.
Ауыҙлыҡһыҙ йүгән. □ Недоуздок. Нуҡта уреу. Нуҡта һалдырыу. Ҡайыш нуҡтаһы. Атҡа нуҡта кейҙереу. ■ Нуҡта теймәҫ иркә ҡолон инең, уң ҡулыңда бик куп йөҙөк, ҡуш беләҙек, билкәй нәҙек. Халыҡ йырынан. Егет, йәшенеп ятҡан соҡорҙан ҡалҡып, угеҙҙең һөйрәлеп килгән ебәк нуҡтаһынан эләктереп алған, ти. Әкиәттән. • Тыумаған тайға нуҡта урмә. Әйтем. Яҡшы ат башын нуҡта киҫер, фәҡир башын юҡ киҫер. Мәҡәл. Ҡоралһыҙ оҫта булмаҫ, теҙгенһеҙ нуҡта булмаҫ. Мәҡәл. Өйөрө башҡаны нуҡта ҡуша. Мәҡәл.
НУҠТА КҮРМӘГӘН (Р: пасущийся на воле; И.: grazing at large; T: serbest bırakılan) c.
590
Йәш кенә көйө нужа баҫҡан, эшкә егелгән Гөлбаныу кистәрен һуц ятты, тац һарыһынан торҙо. Т. Ғарипова. Әллә көрт баҫҡан (ҡарҙар һәйбәт яуған, ахыры, быйыл ашлыҡ шаулап уңыр!), әллә һуғыш нужаһы артыҡ ныҡ суктергән — өйҙәр тәпәшәйеп ҡалған. Ш. Бикҡол. • Һәр кемдең уҙ нужаһы уҙенә көслө. Мәҡәл. һөмһөҙ ҡунаҡ ҡуна ҡалыр, хужаларға нужа һалыр. Мәҡәл.
♦ Нужа бабай тормош ауырлығы. □ Тяготы жизни. ■ [Заһретдин:] Донъяны куп кургәнһецдер инде, Мәтшә туған. Ҡайһы яҡтарҙа йөрөттө уҙеңде Нужа бабай? М. Хужин. Нужа ҡаласы ашау (йәки татыу) аҙап күреү, интегеү. □ Терпеть нужду, испытывать лишения; подвергаться жизненным испытаниям, переносить тяготы жизни. ■ [Һолтанбай] нужа ҡаласын төрлөсә татып ҡарарға өлгөргәйне. Н. Мусин. Нужа ҡаласын аҙ ашаған донъяны күреп белмәй әле, ауырлыҡты аҙ күргән, татыған. □ Мало каши ел; мало горя хлебнул. Нужа ҡаласын аҙ ашаған кеше.
НУЖА КҮРЕҮ (нужа күр-) (Р: нуждаться; И.: need; T: sıkıntı, ihtiyaç içinde olmak) ҡ.
Төрлө ауырлыҡтар, мохтажлыҡтар күреү, ҡыйынлыҡтар кисереү. □ Нуждаться, испытывать лишения; терпеть нужду. ■ Айһай ҙа ғына тимәй, көйҙәр килмәй, нужа курмәй егет ир булмай. Халыҡ йырынан. Таһир Сөнәғәттец заводта бергә эшләгән, бергә нужа кургән иптәше Хәбибуллаға алыҫ туған-ырыу тейеш кеше булып сыҡты. Ж. Кейекбаев.
НУЖАЛЫ с. диал. ҡар. михнәтле. Нужалы тормош. Нужалы йәшлек. ■ Ғәзим уҙе егет булып уҫеп алғас та, ошо урманһыҙ, һыуһыҙ, нужалы донъяға аяҡ баҫыу менән, ата-бабаһы мираҫ итеп ҡалдырған ошо [Урал аръяғына кусеу] хыялдан айнымаған. һ. Дәүләтшина.
НУЖА СИГЕҮ (нужа сик-) ҡ. ҡар. нужа күреү. Нужа сигеп йәшәу. ■ Бей юлында йөрөп, нужа сигеп, йәш ғумерем утте заяға. Халыҡ йырынан.
НУЖНА [рус. нужда] и. һөйл. ҡар. нужа. ■ Баштарым сәләмәт ҡалһа, беҙҙец
кургән нужнаға; дин дошманы йәһудтәр ҙә төшмәһен был нужнаға. Бәйеттән. [Аҡһаҡал — Закирға:] Бигерәк алыҫтанһың икән. Ни нужна ҡыуҙы тыуған ереңдән? Ғ. Хисамов. • Нужна курмәй ир булмай. Әйтем. Нужна ҡалас ашата. Әйтем. Нужна юҡты таптыра, барҙы һаттыра. Әйтем.
НУЙЫНЫУ (нуйын-) (Р.: трескаться; И.: crack; T: çatlamak) ҡ. диал. ҡар. сатнау.
Һыҙылып ҡына ярылыу. □ Трескаться, растрескиваться, потрескивать. Быяла ну-йынған. Нуйынған көҙгө.
НУЙЫУ (нуй-) (Р: уставать; И.: tire; Т: yorulmak) ҡ. диал.
Көс-хәлдән яҙыу, хәлдән тайыу; хәлһеҙләнеү, арыу. □ Уставать, утомляться, изнуриться. // Усталость, утомление, изнурение. Ныҡ нуйыу. Бесәндән нуйып ҡайтыу.
НУКЛЕИН [рус. < фр. nucleine < лат. nucleus] (Р: нуклеин; И.: nuclein; T: nükleik asit) и. хим.
Күҙәнәк йәҙрәһе составына ингән ҡатмарлы органик матдә. □ Нуклеин. / Нуклеиновый. Нуклеин кислотаһы. Нуклеин фосфорға бай.
НУҠРА (Р: овод (бычий); И.: oxfly; Т: cızsineği) и. диал. ҡар. уҡра.
һыйыр малының арҡа тиреһе аҫтына йомортҡа һала торған себен. □ Овод (бычий). Нуҡра сығыу. Малды нуҡра йонсота.
НУҠТА (Р: недоуздок; И.: halter; headpiece; T: gem takımı, yular) u.
Ауыҙлыҡһыҙ йүгән. □ Недоуздок. Нуҡта уреу. Нуҡта һалдырыу. Ҡайыш нуҡтаһы. Атҡа нуҡта кейҙереу. ■ Нуҡта теймәҫ иркә ҡолон инең, уң ҡулыңда бик куп йөҙөк, ҡуш беләҙек, билкәй нәҙек. Халыҡ йырынан. Егет, йәшенеп ятҡан соҡорҙан ҡалҡып, угеҙҙең һөйрәлеп килгән ебәк нуҡтаһынан эләктереп алған, ти. Әкиәттән. • Тыумаған тайға нуҡта урмә. Әйтем. Яҡшы ат башын нуҡта киҫер, фәҡир башын юҡ киҫер. Мәҡәл. Ҡоралһыҙ оҫта булмаҫ, теҙгенһеҙ нуҡта булмаҫ. Мәҡәл. Өйөрө башҡаны нуҡта ҡуша. Мәҡәл.
НУҠТА КҮРМӘГӘН (Р: пасущийся на воле; И.: grazing at large; T: serbest bırakılan) c.
590