Академический словарь башкирского языка. Том VI. Страница 596
Поиск по словарям
НУРҺЫҘЛЫҠ
нурһыҙланған бәҫ күҙҙәре тағы ла теремек ҡарай башланы. Ж. Кейекбаев.
НУРҺЫҘЛЫҠ (нурһыҙлығы) (Р: тусклость; И.: tarnish; dimness; T.: nursuzluk) и.
Нурһыҙ (2) булыу сифаты. □ Тусклость; блёкл ость. ■ Ҡарттың зәғфран төҫлө һары, ҡырау һуҡҡан әрекмән япрағы кеүек йыйырсыҡлы һурынҡы йөҙө, төпкә батҡан күҙҙәренең нурһыҙлығы .. — бөтәһе уның, яҡты донъя менән иҫәп-хисапты әллә ҡасан өҙөп, һуңғы сәфәргә әҙерләнеп бөтәүен ишаралай. Ә. Хәкимов.
НУРЫМ (Р.: вымоина под берегом; И.: kind of gully; T: çukur) и. диал. ҡар. ҡумшырыҡ 1.
Яр ситенән өңөлөп киткән соҡорло урын. □ Вымоина под берегом. Нурымға төшөү. Нурымда батыу.
НУРЫТЫУ (нурыт-) ҡ. ҡар. нурыу. һыу нурытып мурҙаны ағыҙып алып киткән.
НУРЫУ I (нуры-) (Р: подмывать; И.: wash up; T: aşındırmak) ҡ. диал. ҡар. өңөү 2.
Ярҙы ашау (ағымға ҡарата). □ Подмывать, размывать (о воде). Ярҙың һыу нурыған урыны. Яҙғы ташҡын йылға ярын нурыған.
НУРЫУ II (нуры-) (Р: засахариваться; И.: candy; crystallize; T: şekerlenmek) ҡ. диал.
Ярма кеүек бөртөкләнеп, таралып тороу; ярмаланыу (балға ҡарата). □ Засахариваться (о мёде). Бал нурыған.
НУРЫШТАУ (нурышта-) (Р: стать пасмурным; И.: get cloudy; T: kapalı olmak) ҡ. диал.
Ауыр ҡара болот булып, дымға тулышыу; йәшкәҙәү; боҙолоу (һауа торошона ҡарата). □ Стать пасмурным, сумрачным, хмуриться (о погоде). Көн нурыштай. Иртәнән бирле нурыштап тора.
НУТРИЯ [рус. < исп. nutria} (Р: нутрия; И.: nutria; T: bataklık kunduzu) и. зоол.
Кимереүселәр төркөмөнә ҡараған ҡиммәтле тиреле һыу буйы йәнлеге (Көньяҡ Америкала, Европала, Рәсәйҙә таралған)', һаҙ ҡондоҙо. □ Нутрия. / Нутриевый (лат. Myocastor coy pus). Нутрия тиреһе. Нутрия аулау.
НУТРОМЕР [рус.] (Р: нутромер; И.: calipers; T: yuvarlak cismin çapını ölçmekte
kullanılan iki kollu bir aygıt, çap pergelinden özellikle pelvis çapının ölçülmesinde yararlanılır) и. тех.
Төрлө деталдең эске һыҙыҡ үлсәмен билдәләй торған ҡорал. □ Нутромер. Индикаторлы нутромер. Нутромер менән үлсәү. Нутромер ҡулланыу.
НУХ (Р: Нух; И.: Noah; T: Nuh) и. дини.
(баш хәреф менән) Туфан ҡалҡҡан осорҙа йәшәгән пәйғәмбәр. □ Нух; Ной. Нух пәйғәмбәр. ■ Башҡорт тәуарихы ла, бүтән ҡәүемдәрҙеке шикелле, Әҙәм ғәлиәссәләмдән башланыр. Уға Нух, Муса, Исмәғил, Дауыт, Исхаҡ, Яҡуп, Йософ һ. б. пәйғәмбәрҙәрҙең исемдәре ялғанып китер. Ғ. Хөсәйенов. Ту -фан һыуы ташҡанда, тауҙан, таштан ашҡанда, һәр йәнлектән алып ул, кәмә эсенә һалып ул, аман-иҫән ҡалып ул — Нух (тигән) пәйғәмбәр (ҙә), (ул да) үткән донъянан. «Әл-ҡисса Буҙйегет».
♦ Нух заманы бик боронғо ваҡыт.
□ Незапамятные времена. Нух заманында. Нух заманынан алып. Нух заманында булған хәл. Нух заманын иҫләп торма. ■ Гөлйөҙөм инәй, Нух заманынан ҡалған, тик ошо юлға ғына йөрөтә торған иҫке сумкаһын тотоп, аръяҡҡа сығып китте. Р. Солтангәрәев. [Рауза] бирнәгә тип Нух заманында уҡ йыйған ҡорған, балаҫ-түшәктәрен алып барҙы. Т. Ғарипова. Сәйнүген ваттым мин уның [Майгөл әбейҙең]. Әсәйем әйтмешләй, Нух заманынан ҡалған сәйнүк ине ул. К. Мәргән.
НҮКТӘРГЕ и. диал. зоол. ҡар. мүктәрге. ■ [Нүктәргенең] ояһы ағас башында, ҡая таш һикәлтәләрендә, ерҙәге түңгәктәрҙә була. Э. Ишбирҙин.
НҮШӘР ЯМҒЫР (Р: проливной дождь; И.: pouring / torrential rain; T: çok zorlu yağmur, sağanak) и. диал. ҡар. ҡойма ямғыр.
Ҡойоп яуа торған, бик көслө ямғыр.
□ Проливной дождь, ливень. Нүшәр ямғыр башланды. Нүшәр ямғыр яуып үткәс, ҡояш сыҡты.
НЫҒАИЫУ (нығай-, нығая) ҡ. һөйл. ҡар. нығыу 1. ■ Дуҫым! Асылымда — ихласлыҡтар, үҙем булып ҡалыу — нығайыу. X. Назар.
НЫҒЫНЫУ (нығын-) ҡ.
596
нурһыҙланған бәҫ күҙҙәре тағы ла теремек ҡарай башланы. Ж. Кейекбаев.
НУРҺЫҘЛЫҠ (нурһыҙлығы) (Р: тусклость; И.: tarnish; dimness; T.: nursuzluk) и.
Нурһыҙ (2) булыу сифаты. □ Тусклость; блёкл ость. ■ Ҡарттың зәғфран төҫлө һары, ҡырау һуҡҡан әрекмән япрағы кеүек йыйырсыҡлы һурынҡы йөҙө, төпкә батҡан күҙҙәренең нурһыҙлығы .. — бөтәһе уның, яҡты донъя менән иҫәп-хисапты әллә ҡасан өҙөп, һуңғы сәфәргә әҙерләнеп бөтәүен ишаралай. Ә. Хәкимов.
НУРЫМ (Р.: вымоина под берегом; И.: kind of gully; T: çukur) и. диал. ҡар. ҡумшырыҡ 1.
Яр ситенән өңөлөп киткән соҡорло урын. □ Вымоина под берегом. Нурымға төшөү. Нурымда батыу.
НУРЫТЫУ (нурыт-) ҡ. ҡар. нурыу. һыу нурытып мурҙаны ағыҙып алып киткән.
НУРЫУ I (нуры-) (Р: подмывать; И.: wash up; T: aşındırmak) ҡ. диал. ҡар. өңөү 2.
Ярҙы ашау (ағымға ҡарата). □ Подмывать, размывать (о воде). Ярҙың һыу нурыған урыны. Яҙғы ташҡын йылға ярын нурыған.
НУРЫУ II (нуры-) (Р: засахариваться; И.: candy; crystallize; T: şekerlenmek) ҡ. диал.
Ярма кеүек бөртөкләнеп, таралып тороу; ярмаланыу (балға ҡарата). □ Засахариваться (о мёде). Бал нурыған.
НУРЫШТАУ (нурышта-) (Р: стать пасмурным; И.: get cloudy; T: kapalı olmak) ҡ. диал.
Ауыр ҡара болот булып, дымға тулышыу; йәшкәҙәү; боҙолоу (һауа торошона ҡарата). □ Стать пасмурным, сумрачным, хмуриться (о погоде). Көн нурыштай. Иртәнән бирле нурыштап тора.
НУТРИЯ [рус. < исп. nutria} (Р: нутрия; И.: nutria; T: bataklık kunduzu) и. зоол.
Кимереүселәр төркөмөнә ҡараған ҡиммәтле тиреле һыу буйы йәнлеге (Көньяҡ Америкала, Европала, Рәсәйҙә таралған)', һаҙ ҡондоҙо. □ Нутрия. / Нутриевый (лат. Myocastor coy pus). Нутрия тиреһе. Нутрия аулау.
НУТРОМЕР [рус.] (Р: нутромер; И.: calipers; T: yuvarlak cismin çapını ölçmekte
kullanılan iki kollu bir aygıt, çap pergelinden özellikle pelvis çapının ölçülmesinde yararlanılır) и. тех.
Төрлө деталдең эске һыҙыҡ үлсәмен билдәләй торған ҡорал. □ Нутромер. Индикаторлы нутромер. Нутромер менән үлсәү. Нутромер ҡулланыу.
НУХ (Р: Нух; И.: Noah; T: Nuh) и. дини.
(баш хәреф менән) Туфан ҡалҡҡан осорҙа йәшәгән пәйғәмбәр. □ Нух; Ной. Нух пәйғәмбәр. ■ Башҡорт тәуарихы ла, бүтән ҡәүемдәрҙеке шикелле, Әҙәм ғәлиәссәләмдән башланыр. Уға Нух, Муса, Исмәғил, Дауыт, Исхаҡ, Яҡуп, Йософ һ. б. пәйғәмбәрҙәрҙең исемдәре ялғанып китер. Ғ. Хөсәйенов. Ту -фан һыуы ташҡанда, тауҙан, таштан ашҡанда, һәр йәнлектән алып ул, кәмә эсенә һалып ул, аман-иҫән ҡалып ул — Нух (тигән) пәйғәмбәр (ҙә), (ул да) үткән донъянан. «Әл-ҡисса Буҙйегет».
♦ Нух заманы бик боронғо ваҡыт.
□ Незапамятные времена. Нух заманында. Нух заманынан алып. Нух заманында булған хәл. Нух заманын иҫләп торма. ■ Гөлйөҙөм инәй, Нух заманынан ҡалған, тик ошо юлға ғына йөрөтә торған иҫке сумкаһын тотоп, аръяҡҡа сығып китте. Р. Солтангәрәев. [Рауза] бирнәгә тип Нух заманында уҡ йыйған ҡорған, балаҫ-түшәктәрен алып барҙы. Т. Ғарипова. Сәйнүген ваттым мин уның [Майгөл әбейҙең]. Әсәйем әйтмешләй, Нух заманынан ҡалған сәйнүк ине ул. К. Мәргән.
НҮКТӘРГЕ и. диал. зоол. ҡар. мүктәрге. ■ [Нүктәргенең] ояһы ағас башында, ҡая таш һикәлтәләрендә, ерҙәге түңгәктәрҙә була. Э. Ишбирҙин.
НҮШӘР ЯМҒЫР (Р: проливной дождь; И.: pouring / torrential rain; T: çok zorlu yağmur, sağanak) и. диал. ҡар. ҡойма ямғыр.
Ҡойоп яуа торған, бик көслө ямғыр.
□ Проливной дождь, ливень. Нүшәр ямғыр башланды. Нүшәр ямғыр яуып үткәс, ҡояш сыҡты.
НЫҒАИЫУ (нығай-, нығая) ҡ. һөйл. ҡар. нығыу 1. ■ Дуҫым! Асылымда — ихласлыҡтар, үҙем булып ҡалыу — нығайыу. X. Назар.
НЫҒЫНЫУ (нығын-) ҡ.
596