Академический словарь башкирского языка. Том VI. Страница 617
Поиск по словарям
НӘРӘТӘ
2. Кешелә тыйып булмаған көслө енси теләк. □ Необузданная страсть в человеке. Ҡатын нәпсеһе. Ир-ат нәпсеһе. • Яман нәпсе башҡа етә. Әйтем.
♦ Нәпсе һимертеү теләгеңде сикләмәй, нәпсегә ирек биреү. □ Поощрять, растить дурные страсти. • Нәпсене һимертһәң, уҙе-ңә бәлә өҫтәр. Мәҡәл.
НӘПСЕЛЕ (Р.: алчный; И.: avid; Т.: açgözlü) с.
1. Ҡомһоҙ теләкле. □ Вожделенный, алчный. Нәпселе булыу. Нәпселе ир. ■ Үҙен бутәндәрҙән өҫтөн тоторға тырышыусы нәпселе, кенәсел әҙәмдәр, ҡара уйҙарын тормошҡа ашырыу өсөн, әллә ни тиклем аҡыл сарыф иткәндәр, төрлө ҡоралдар уйлап тапҡандар, уға уҫаллыҡ, яуызлыҡ, хәйлә, алдашыу кеуек насар сифаттарын ҡушҡандар. Н. Мусин.
2. диал. Дан, шөһрәт яратыусы. □ Честолюбивый. Нәпселе булыу. Нәпселе кеше.
НӘПСЕҮ (нәпсе-) (Р.: зарываться в снег; И.: burrow into snow; T.: kara gömülmek) ҡ.
Һыуыҡта ҡарҙы өңөп инеп ятыу (ҡор, селгә ҡарата). □ Зарываться в снег (о тетеревах и т. п.). Селдәр яр буйын нәпсегән. ■ Ҡорҙар ҡурҡыныс тыуғанда көрттө нәпсеп йәшенә. Экспедиция материалдарынан.
НӘРКИС [фарс. и. бот. ҡар. нәркәс. ■ Үбер инем гөлдәй керпектәрен, сер мәхзәле нәркис куҙҙәрен. Б. Мирзанов.
НӘРКӘС I [фарс. (Р: нарцисс; И.: jonquil; narcissus; T.: nergis) и. бот.
Һуғанбаштан үрсетелә торған матур сәскәле, хуш еҫле баҡса гөлө; нәркис. □ Нарцисс (лат. Narcissus). Аҡ нәркәс. Һары нәркәс. Нәркәс уҫтереу. Нәркәс тутәле. ■ Ҡытай ғалимдары раҫлауынса, нәркәс, аламиләушә, зәғферән, крокус һәм умырзаялар баш мейеһе эшмәкәрлегенә ыңғай тәьҫир итә. «Киске Өфө», № 7, 2013.
НӘРКӘС II (Р: нежный; И.: tender; Т.: nefis) с.
Матур, һоҡландырғыс булған; нәфис. □ Нежный, красивый. Нәркәс йөҙлө. Нәркәс кеуек нәфис. ■ Ҡара нәркәс куҙҙәрең, ..
ҡыҙыл гөлдәй йөҙҙәрең курер көнөм булырмы? Халыҡ йырынан.
НӘРКӘСГӨЛ и. бот. ҡар. нәркәс I, 1. Нәркәсгөл төрҙәре. Нәркәсгөл һуғанын ултыртыу. Нәркәсгөлдө икенсе баҡсаға кусереп ултыртыу.
НӘРКӘС ГӨЛӨ и. бот. ҡар. нәркәс I, 1. Нәркәс гөлө уҫтереу. Нәркәс гөлө буләк итеу.
НӘРҪӘ I и. диал. ҡар. нәмә 1. Булған нәрҫәләрҙе йыйып алыу. Бөтә нәрҫәләрҙе онотоп ҡалдырыу. Урам эсендәге нәрҫәләргә куҙ-ҡолаҡ булып тороу. М Дурт нәрҫә тураһында хасил булыр, кем килһә лә тәңрегә васил булыр. Нәсихәттән.
2. миф. Ауырыу, зәхмәттәрҙең тыйылған атамаһы. □ Нечто, табуированное название болезней от нечистой силы. Нәрҫәнән имләу. Нәрҫә сыҡҡан. Нәрҫә эләктереу. Нәрҫәнән им-том әйттереу.
НӘРҪӘ II һор. а. диал. ҡар. нимә. Нәрҫә булды? Нәрҫәң юғалды? Нәрҫә кәрәк? Нәрҫә уйлап йөрөйһөң? Нәрҫә эшләп тораһың?
НӘРӘТӘ [рус. < фин-уғыр] (Р: большая верша; И.: bow net; creel; T.: sepet) и.
1. Ептән үрелгән ҡанатлы мурҙа. □ Большая верша. Иш нәрәтә. Нәрәтә ҡуйыу. Нәрәтә уреу. Нәрәтәне ҡороу. Нәрәтә һалыу. Нәрәтәгә ҡыҙылғанат тотоу. ■ [Бабай] нәрәтәләрен киптерергә элеп, өҙөлгән урындарын рәтләп тора ине. М. Ғафури. Шәйхелислам бабай быуаға төшөп, төнгөлөккә нәрәтәләрен һалды. Ф. Иҫәнғолов.
2. кусм. Яуызлыҡ менән уйланған хәйлә, мәкер. □ Сеть, ловушка. ■ Ул барыһын да бер тынала һөйләп бирәсәк. Шул арҡала башкөллө Барсынбикә нәрәтәһенә килеп ҡабасаҡ. Т. Ғарипова. Ә бер баҡһаң, яҙмыш нәрәтәһе эләктергән уның уҙен дә. Бер балыҡтай тыпырсына һымаҡ ҡыҙған таба кеуек тормош төбөндә. М. Ғәли.
3. диал. Балыҡтарҙы көтөүе менән күпләп тотоу маҡсатында мурҙа һалыу өсөн шаршыға талдан үреп ҡуйған тәпәшәк ситән; шаран. □ Запруда (плетнёвые заграждения на реке для задержания косяка рыб). Нәрәтә һалыу. Нәрәтә ҡуйыу. Нәрәтә менән балыҡ өйөрөн тотоу. Нәрәтәгә балыҡты көтөуе
617
2. Кешелә тыйып булмаған көслө енси теләк. □ Необузданная страсть в человеке. Ҡатын нәпсеһе. Ир-ат нәпсеһе. • Яман нәпсе башҡа етә. Әйтем.
♦ Нәпсе һимертеү теләгеңде сикләмәй, нәпсегә ирек биреү. □ Поощрять, растить дурные страсти. • Нәпсене һимертһәң, уҙе-ңә бәлә өҫтәр. Мәҡәл.
НӘПСЕЛЕ (Р.: алчный; И.: avid; Т.: açgözlü) с.
1. Ҡомһоҙ теләкле. □ Вожделенный, алчный. Нәпселе булыу. Нәпселе ир. ■ Үҙен бутәндәрҙән өҫтөн тоторға тырышыусы нәпселе, кенәсел әҙәмдәр, ҡара уйҙарын тормошҡа ашырыу өсөн, әллә ни тиклем аҡыл сарыф иткәндәр, төрлө ҡоралдар уйлап тапҡандар, уға уҫаллыҡ, яуызлыҡ, хәйлә, алдашыу кеуек насар сифаттарын ҡушҡандар. Н. Мусин.
2. диал. Дан, шөһрәт яратыусы. □ Честолюбивый. Нәпселе булыу. Нәпселе кеше.
НӘПСЕҮ (нәпсе-) (Р.: зарываться в снег; И.: burrow into snow; T.: kara gömülmek) ҡ.
Һыуыҡта ҡарҙы өңөп инеп ятыу (ҡор, селгә ҡарата). □ Зарываться в снег (о тетеревах и т. п.). Селдәр яр буйын нәпсегән. ■ Ҡорҙар ҡурҡыныс тыуғанда көрттө нәпсеп йәшенә. Экспедиция материалдарынан.
НӘРКИС [фарс. и. бот. ҡар. нәркәс. ■ Үбер инем гөлдәй керпектәрен, сер мәхзәле нәркис куҙҙәрен. Б. Мирзанов.
НӘРКӘС I [фарс. (Р: нарцисс; И.: jonquil; narcissus; T.: nergis) и. бот.
Һуғанбаштан үрсетелә торған матур сәскәле, хуш еҫле баҡса гөлө; нәркис. □ Нарцисс (лат. Narcissus). Аҡ нәркәс. Һары нәркәс. Нәркәс уҫтереу. Нәркәс тутәле. ■ Ҡытай ғалимдары раҫлауынса, нәркәс, аламиләушә, зәғферән, крокус һәм умырзаялар баш мейеһе эшмәкәрлегенә ыңғай тәьҫир итә. «Киске Өфө», № 7, 2013.
НӘРКӘС II (Р: нежный; И.: tender; Т.: nefis) с.
Матур, һоҡландырғыс булған; нәфис. □ Нежный, красивый. Нәркәс йөҙлө. Нәркәс кеуек нәфис. ■ Ҡара нәркәс куҙҙәрең, ..
ҡыҙыл гөлдәй йөҙҙәрең курер көнөм булырмы? Халыҡ йырынан.
НӘРКӘСГӨЛ и. бот. ҡар. нәркәс I, 1. Нәркәсгөл төрҙәре. Нәркәсгөл һуғанын ултыртыу. Нәркәсгөлдө икенсе баҡсаға кусереп ултыртыу.
НӘРКӘС ГӨЛӨ и. бот. ҡар. нәркәс I, 1. Нәркәс гөлө уҫтереу. Нәркәс гөлө буләк итеу.
НӘРҪӘ I и. диал. ҡар. нәмә 1. Булған нәрҫәләрҙе йыйып алыу. Бөтә нәрҫәләрҙе онотоп ҡалдырыу. Урам эсендәге нәрҫәләргә куҙ-ҡолаҡ булып тороу. М Дурт нәрҫә тураһында хасил булыр, кем килһә лә тәңрегә васил булыр. Нәсихәттән.
2. миф. Ауырыу, зәхмәттәрҙең тыйылған атамаһы. □ Нечто, табуированное название болезней от нечистой силы. Нәрҫәнән имләу. Нәрҫә сыҡҡан. Нәрҫә эләктереу. Нәрҫәнән им-том әйттереу.
НӘРҪӘ II һор. а. диал. ҡар. нимә. Нәрҫә булды? Нәрҫәң юғалды? Нәрҫә кәрәк? Нәрҫә уйлап йөрөйһөң? Нәрҫә эшләп тораһың?
НӘРӘТӘ [рус. < фин-уғыр] (Р: большая верша; И.: bow net; creel; T.: sepet) и.
1. Ептән үрелгән ҡанатлы мурҙа. □ Большая верша. Иш нәрәтә. Нәрәтә ҡуйыу. Нәрәтә уреу. Нәрәтәне ҡороу. Нәрәтә һалыу. Нәрәтәгә ҡыҙылғанат тотоу. ■ [Бабай] нәрәтәләрен киптерергә элеп, өҙөлгән урындарын рәтләп тора ине. М. Ғафури. Шәйхелислам бабай быуаға төшөп, төнгөлөккә нәрәтәләрен һалды. Ф. Иҫәнғолов.
2. кусм. Яуызлыҡ менән уйланған хәйлә, мәкер. □ Сеть, ловушка. ■ Ул барыһын да бер тынала һөйләп бирәсәк. Шул арҡала башкөллө Барсынбикә нәрәтәһенә килеп ҡабасаҡ. Т. Ғарипова. Ә бер баҡһаң, яҙмыш нәрәтәһе эләктергән уның уҙен дә. Бер балыҡтай тыпырсына һымаҡ ҡыҙған таба кеуек тормош төбөндә. М. Ғәли.
3. диал. Балыҡтарҙы көтөүе менән күпләп тотоу маҡсатында мурҙа һалыу өсөн шаршыға талдан үреп ҡуйған тәпәшәк ситән; шаран. □ Запруда (плетнёвые заграждения на реке для задержания косяка рыб). Нәрәтә һалыу. Нәрәтә ҡуйыу. Нәрәтә менән балыҡ өйөрөн тотоу. Нәрәтәгә балыҡты көтөуе
617