Академический словарь башкирского языка. Том VII. Страница 572
Поиск по словарям
СОҠОР
СОҠОР I (Р.: ров; И.: pit; ditch; T.: çukur; hendek) и.
1. Ямғыр, ҡар һыуҙары ер өҫтөндәге тупраҡты оҙаҡ ваҡыт йыуып ашағандан барлыҡҡа килгән тәрән текә ярлы оҙон урын; йырын. □ Ров, рытвина; впадина, низина, лощина. ■ Селек йәки сейә ағастары уҫкән киң ыҙандарҙа һәм һөрөлмәй ҡалған соҡор буйҙарындағы сиҙәмдәрҙә бутәгә уләненең ҡараһыу-йәшел суҡтары һәм унда-бында уҫкән ҡылғандарҙың көмөш баштары талғын ғына елберләй. Ә. Вәли. [Батыр] Аҡҡош куле тип аталған тәрән соҡор ярына килеп сыҡты. И. Ғиззәтуллин. Оҙаҡламай малай урман батшаһын бөтөнләй һанға ла һуҡмай, аяҡтарын эскә һәлендереп, соҡор ситенә ултырып алды. Ғ. Хисамов.
2. Ямғыр, ҡар һыуы иҙгән ерҙә барлыҡҡа килгән тәгәрмәс һ. б. эҙе. □ Рытвина.
■ Оҙон арба тәгәрмәстәре әленән-әле соҡор-саҡырға төшөп ала, соҡор тәрәнерәк булғанда, Нур арттан этеп, атҡа ярҙамлаша, мөмкин булғанда, соҡор-саҡырҙы урабыраҡ утергә тырыша. И. Абдуллин. Соҡорға тулған һыу кусәрҙән аша һуҡты. М. Тажи. Вәлимә газды тағы ла өҫтәй төштө лә төбөндәге батҡағы кибеп етмәгән соҡор аша йән-фарман алға ынтылды. Н. Мусин.
3. Ҙур йәки бәләкәй итеп ҡаҙылған, соҡолған йәки убылып аҫҡа төшкән урын. □ Яма. Бағана соҡоро. Нигеҙ соҡоро. Окоп соҡоро. Соҡорға төшөу. Соҡорҙан сығыу.
■ Йәнеш менән Емеш, көн буйы ҡаҙып, ярты метр тәрәнлегендә ҙур ғына туңәрәк соҡор яһанылар. 3. Биишева. Урамда бер нисә урында тәрән соҡор ҡаҙылған. Ә. Бикчәнтәев. • Соҡор булһа ла, юл яҡшы, һуҡыр булһа ла, ҡыҙ яҡшы. Мәҡәл.
4. Бомба, мина йәки снаряд шартлап, ерҙәге тупраҡ тирә-яҡҡа алып ташланғандан барлыҡҡа килгән өҫкә табан киңәйә барған уйынҡы урын. □ Воронка (отразорвавшейся бомбы, мины, снаряда). ■ Тағы бер-ике кәрәк алғас, [Байназар] соҡорҙан снаряд гильзаһы тартып сығарҙы. Б. Бикбай. Бомба төшкән ерҙә ҙур соҡор яһалған. Ә. Вахитов.
5. кусм. Тәндең эскә батыңҡырап, ти-шекләнеп торған ере. □ Впадина, ямочка.
■ Шамил ағайҙың эйәгендә бер соҡор, ике бит осонда ике соҡор, йәмғеһе өс соҡоро бар уның йөҙөндә. К. Кинйәбулатова. Мәрзиәнең йөҙөнә алһыулыҡ йугерҙе, куҙҙәре нурланды: «Ташла әле шул апай тиеуеңде», — йылмайғанда бит остарын ике соҡор биҙәне. А. Мағазов.
6. Теш боҙолғандан барлыҡҡа килгән тишек. □ Дупло (в зубе). Теш соҡорон яматыу. һулдан өсөнсө теш соҡөрө.
7. миф. Мифлаштырылған, аҫҡы донъя менән бәйле хәүефле ер. □ Яма (мифологизированное место). Соҡорға осоҡ ташлайҙар.
♦ Елкәһе соҡор йәки соҡор елкә үтә ялҡау кешегә ҡарата әйтелә. □ Очень ленивый. доел. Ямочка на затылке. ■ Елкәнең соҡор булыуын улар [ҡарттар] яратмайҙар, ҡағын-һуғын да эшкә тотон. А. Игебаев. Соҡор елкә Фәхри мал ҡараусыларға, һыйыр һауыусы бисәләргә кәртә тирәһендә ваҡ-төйәк эштәр ҡушыу менән уҙенең бурысын өҫтөнән төшөрҙө. Б. Бикбай. За-харҙың елкәһе бик соҡор булып сыҡты: биш әйткәндең береһен эшләй, унда ла еренә еткереп тугел, килделе-киттеле генә, минең уҙемә өр-яңынан эшләп ҡуйырлыҡ итеп. Ш. Бикҡол. Соҡор ҡаҙыу аҫтыртын яуызлыҡ менән кемгәлер һәләкәт әҙерләү. □ Копать яму кому-л. • Кешегә соҡор ҡаҙыһаң, уҙең төшөрһөң. Мәҡәл.
СОҠОР II (Р: впалый; И.: hollow; Т: oyuk, çökük) с.
Эскә төшөп торған, батыңҡы. □ Впалый. Соҡор куҙ. Соҡор эйәк. ■ Был юлы инде минең куҙ алдымда Хәмитйәндең соҡор елкәһе тора. М. Кәрим.
СОҠОР III (Р: чашка чайная; И.: tea cup; T: fincan, kâse) и. диал.
Сәй эсә торған һауыт; сынаяҡ. □ Чашка чайная. Бер соҡор һөт. Бер соҡор сәй эсеу. Соҡорға сәй яһау. ■ Ҡарт проводник тиҙ генә бер соҡор һыу алып, аттың танауына бөрктө. А. Таһиров.
СОҠОР IV (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
572
СОҠОР I (Р.: ров; И.: pit; ditch; T.: çukur; hendek) и.
1. Ямғыр, ҡар һыуҙары ер өҫтөндәге тупраҡты оҙаҡ ваҡыт йыуып ашағандан барлыҡҡа килгән тәрән текә ярлы оҙон урын; йырын. □ Ров, рытвина; впадина, низина, лощина. ■ Селек йәки сейә ағастары уҫкән киң ыҙандарҙа һәм һөрөлмәй ҡалған соҡор буйҙарындағы сиҙәмдәрҙә бутәгә уләненең ҡараһыу-йәшел суҡтары һәм унда-бында уҫкән ҡылғандарҙың көмөш баштары талғын ғына елберләй. Ә. Вәли. [Батыр] Аҡҡош куле тип аталған тәрән соҡор ярына килеп сыҡты. И. Ғиззәтуллин. Оҙаҡламай малай урман батшаһын бөтөнләй һанға ла һуҡмай, аяҡтарын эскә һәлендереп, соҡор ситенә ултырып алды. Ғ. Хисамов.
2. Ямғыр, ҡар һыуы иҙгән ерҙә барлыҡҡа килгән тәгәрмәс һ. б. эҙе. □ Рытвина.
■ Оҙон арба тәгәрмәстәре әленән-әле соҡор-саҡырға төшөп ала, соҡор тәрәнерәк булғанда, Нур арттан этеп, атҡа ярҙамлаша, мөмкин булғанда, соҡор-саҡырҙы урабыраҡ утергә тырыша. И. Абдуллин. Соҡорға тулған һыу кусәрҙән аша һуҡты. М. Тажи. Вәлимә газды тағы ла өҫтәй төштө лә төбөндәге батҡағы кибеп етмәгән соҡор аша йән-фарман алға ынтылды. Н. Мусин.
3. Ҙур йәки бәләкәй итеп ҡаҙылған, соҡолған йәки убылып аҫҡа төшкән урын. □ Яма. Бағана соҡоро. Нигеҙ соҡоро. Окоп соҡоро. Соҡорға төшөу. Соҡорҙан сығыу.
■ Йәнеш менән Емеш, көн буйы ҡаҙып, ярты метр тәрәнлегендә ҙур ғына туңәрәк соҡор яһанылар. 3. Биишева. Урамда бер нисә урында тәрән соҡор ҡаҙылған. Ә. Бикчәнтәев. • Соҡор булһа ла, юл яҡшы, һуҡыр булһа ла, ҡыҙ яҡшы. Мәҡәл.
4. Бомба, мина йәки снаряд шартлап, ерҙәге тупраҡ тирә-яҡҡа алып ташланғандан барлыҡҡа килгән өҫкә табан киңәйә барған уйынҡы урын. □ Воронка (отразорвавшейся бомбы, мины, снаряда). ■ Тағы бер-ике кәрәк алғас, [Байназар] соҡорҙан снаряд гильзаһы тартып сығарҙы. Б. Бикбай. Бомба төшкән ерҙә ҙур соҡор яһалған. Ә. Вахитов.
5. кусм. Тәндең эскә батыңҡырап, ти-шекләнеп торған ере. □ Впадина, ямочка.
■ Шамил ағайҙың эйәгендә бер соҡор, ике бит осонда ике соҡор, йәмғеһе өс соҡоро бар уның йөҙөндә. К. Кинйәбулатова. Мәрзиәнең йөҙөнә алһыулыҡ йугерҙе, куҙҙәре нурланды: «Ташла әле шул апай тиеуеңде», — йылмайғанда бит остарын ике соҡор биҙәне. А. Мағазов.
6. Теш боҙолғандан барлыҡҡа килгән тишек. □ Дупло (в зубе). Теш соҡорон яматыу. һулдан өсөнсө теш соҡөрө.
7. миф. Мифлаштырылған, аҫҡы донъя менән бәйле хәүефле ер. □ Яма (мифологизированное место). Соҡорға осоҡ ташлайҙар.
♦ Елкәһе соҡор йәки соҡор елкә үтә ялҡау кешегә ҡарата әйтелә. □ Очень ленивый. доел. Ямочка на затылке. ■ Елкәнең соҡор булыуын улар [ҡарттар] яратмайҙар, ҡағын-һуғын да эшкә тотон. А. Игебаев. Соҡор елкә Фәхри мал ҡараусыларға, һыйыр һауыусы бисәләргә кәртә тирәһендә ваҡ-төйәк эштәр ҡушыу менән уҙенең бурысын өҫтөнән төшөрҙө. Б. Бикбай. За-харҙың елкәһе бик соҡор булып сыҡты: биш әйткәндең береһен эшләй, унда ла еренә еткереп тугел, килделе-киттеле генә, минең уҙемә өр-яңынан эшләп ҡуйырлыҡ итеп. Ш. Бикҡол. Соҡор ҡаҙыу аҫтыртын яуызлыҡ менән кемгәлер һәләкәт әҙерләү. □ Копать яму кому-л. • Кешегә соҡор ҡаҙыһаң, уҙең төшөрһөң. Мәҡәл.
СОҠОР II (Р: впалый; И.: hollow; Т: oyuk, çökük) с.
Эскә төшөп торған, батыңҡы. □ Впалый. Соҡор куҙ. Соҡор эйәк. ■ Был юлы инде минең куҙ алдымда Хәмитйәндең соҡор елкәһе тора. М. Кәрим.
СОҠОР III (Р: чашка чайная; И.: tea cup; T: fincan, kâse) и. диал.
Сәй эсә торған һауыт; сынаяҡ. □ Чашка чайная. Бер соҡор һөт. Бер соҡор сәй эсеу. Соҡорға сәй яһау. ■ Ҡарт проводник тиҙ генә бер соҡор һыу алып, аттың танауына бөрктө. А. Таһиров.
СОҠОР IV (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
572