Академический словарь башкирского языка. Том VII. Страница 607
Поиск по словарям
сөн
иртән иртук аҙыҡ эҙләп, сөмбәй тирәләренә йәки бәләкәй шаршыларға ла барып сыға. Ш. Нафиҡов.
СӨМБӘЙ II (Р.: детская пелёнка; И.: baby linen; T.: çocuk bezi) и. иҫк. ҡар. йүргәк.
Йәш баланы урай торған сепрәк. □ Детская пелёнка. ■ [Иҙеукәй — ғәйепле балаға:] Туҙҙан бишек бөктөргән, әҫтәңә сөмбәй бәйләткән әсәң. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
СӨМБӘЙЕЛ и. ҡар. сөмбәй I. Сөм-бәйелде йөҙөп сығыу. К Ә инде әҙәм кумер-ҙәй сөмбәйелдең береһен сыҡҡанда тәртә төбөң өҙөлдөмө, донъялағы оло ғазап башлана. Н. Мусин. Селтер йылға сөмбәйел урындарҙа шым ғына, уткәуел урындарҙа селтерләп аға ла аға. Ә. Кирәй.
СӨМБӘЛӘ [ғәр. (Р.: созвездие Девы;
И.: Virgo; T.: Başak Takım Yıldızı) u.
1. (баш хәреф менән) астр. иҫк. Әсәд менән Мизан йондоҙлоҡтары араһында урынлашҡан йондоҙлоҡтоң береһе; Ҡыҙ йондоҙлоғо. □ Созвездие Девы; Дева; знак зодиака Дева. Сөмбәлә йондоҙлоғонда тыуыу. Сөмбәлә йондоҙлоғона тура килеу.
2. Ҡояш календары буйынса алтынсы айҙың ғәрәпсә исеме (22 август —21 сентябрь ваҡытына тура килә). □ Название шестого месяца солнечного календаря, соответствующего периоду с 22 августа по 21 сентября. Сөмбәлә уртаһында. Сөмбәләлә тыуыу. ■ Һәр хәлдә, йәй уртаһында, сөмбәлә айы башында, Яхия менән Батырша Иҫке ауыл менән Бигәш ауылы араһында ҡапыл ғәйеп булмыш. Ғ. Хөсәйенов.
СӨМГӨЛ I и. ҡар. сөмбәй I. ■ Аҫта, ағарып ойоп ятҡан һаҡмар һыу сөмгөлөндә, яҫы ҡойроғон кутәрә һуғып, йөҙйәшәр суртан ҡарпыны. Й. Солтанов.
СӨМГӨЛ II (Р: омутистый; И.: running deep (of water); T.: derin sulu) c.
Төбө соҡорланып ятҡан тәрән һыулы.
□ Омутистый. Сөмгөл урын. М [Илмырҙа] йырлар булған ҡарап туғайҙарға, шаулы йылға, сөмгөл кулдәргә. М. Тажи.
СӨМГӨЛЛӘНЕҮ (сөмгөллән-) (Р: стать глубоким; И.: become deep; T.: derinleşmek) ҡ.
Сөмгөлгә әйләнеү, сөмгөл булыу.
□ Стать глубоким. Сөмгөлләнеп китеу. Йылғалар сөмгөлләнгән.
СӨМКӘ с. диал.
1. ҡар. сөмгөл II. Сөмкә кул. Сөмкә йылға.
■ Суртан сөмкә урында ята. М. Тажи.
2. ҡар. сөм I. Сөмкә һауыт. Сөмкә калуш. Сөмкә генә сынаяҡ.
СӨМӨКӘЙ I с.
1. ҡар. сөмгөл II. Сөмөкәй йылға. М Алтынсәс бәләкәй сағынан уҡ һыуҙан ҡурҡа, сөнки йөҙөргә өйрәнер-өйрәнмәҫ, Ҡаҙаяҡтың сөмөкәй ярлаулы ерендә сумып, саҡ батмай ҡалғайны. Ә. Хәкимов.
2. ҡар. сөм I. Сөмөкәй һауыт. ■ Мәрғубә ике сөмөкәй туҫтаҡ менән .. һырлап, семәрләп эшләнгән ижау ҙа килтереп ҡуйҙы. Н. Мусин.
СӨМӨКӘЙ II и. диал. ҡар. сөмбәй I. Тәрән сөмөкәй. К [Емеш:] Төпһөҙ сөмөкәй урындар бар бит бында. 3. Биишева. «Был тирәлә сөмөкәйҙәр куп, шуға боҙ бик ҡалын булып туңа», — тип ацлатты ҡарт. С. Шәрипов.
СӨМӨРТ ҠАРА (Р: очень чёрный; И.: pitch black; T: simsiyah) c.
Ҡап-ҡара, сөм ҡара. □ Очень чёрный, совершенно чёрный. ■ Сәлимәнең тамағы быуылды, шар асылған туп-туңәрәк сөмөрт ҡара куҙҙәренә йәш эркелде. Я. Хамматов. Уның [Сажидәнең] әле генә яғымлы ҡараған сөмөрт ҡара куҙҙәренән осҡондар сәсрәй ине. Н. Мусин. Сәстәрем минең сөмөрт ҡара. Һиңә бигерәк иртә сал төшкән. Р. Бикбаев.
СӨМТӨРӘҮ (сөмтөрә-) (Р: беспокоиться; И.: worry fear; T.: sakınmak, korkmak) ҡ. диал. ҡар. борсолоу.
Тынысһыҙлыҡ күрһәтеү, тынысһыҙланыу, хәүефләнеү. □ Беспокоиться, опасаться. // Беспокойство, опасение. Сөмтөрәп йөрөу. Сөмтөрәп ҡуйыу. Киләсәк өсөн сөмтөрәу. Балалар өсөн сөмтөрәу.
СӨМӘЛӘҮ (сөмәлә-) (Р: расходовать в меру; И.: economise; T.: tasarruflu kullanmak) ҡ. диал.
Әҙләп кенә, самалап тотоноу. □ Расходовать в меру, экономить. Сөмәләп тотоноу. Аҡсаны сөмәләу.
СӨН (Р: никак; И.: nowise; anyhow; T.: hiç) киҫ. диал. ҡар. бөтөнләй 5.
607
иртән иртук аҙыҡ эҙләп, сөмбәй тирәләренә йәки бәләкәй шаршыларға ла барып сыға. Ш. Нафиҡов.
СӨМБӘЙ II (Р.: детская пелёнка; И.: baby linen; T.: çocuk bezi) и. иҫк. ҡар. йүргәк.
Йәш баланы урай торған сепрәк. □ Детская пелёнка. ■ [Иҙеукәй — ғәйепле балаға:] Туҙҙан бишек бөктөргән, әҫтәңә сөмбәй бәйләткән әсәң. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
СӨМБӘЙЕЛ и. ҡар. сөмбәй I. Сөм-бәйелде йөҙөп сығыу. К Ә инде әҙәм кумер-ҙәй сөмбәйелдең береһен сыҡҡанда тәртә төбөң өҙөлдөмө, донъялағы оло ғазап башлана. Н. Мусин. Селтер йылға сөмбәйел урындарҙа шым ғына, уткәуел урындарҙа селтерләп аға ла аға. Ә. Кирәй.
СӨМБӘЛӘ [ғәр. (Р.: созвездие Девы;
И.: Virgo; T.: Başak Takım Yıldızı) u.
1. (баш хәреф менән) астр. иҫк. Әсәд менән Мизан йондоҙлоҡтары араһында урынлашҡан йондоҙлоҡтоң береһе; Ҡыҙ йондоҙлоғо. □ Созвездие Девы; Дева; знак зодиака Дева. Сөмбәлә йондоҙлоғонда тыуыу. Сөмбәлә йондоҙлоғона тура килеу.
2. Ҡояш календары буйынса алтынсы айҙың ғәрәпсә исеме (22 август —21 сентябрь ваҡытына тура килә). □ Название шестого месяца солнечного календаря, соответствующего периоду с 22 августа по 21 сентября. Сөмбәлә уртаһында. Сөмбәләлә тыуыу. ■ Һәр хәлдә, йәй уртаһында, сөмбәлә айы башында, Яхия менән Батырша Иҫке ауыл менән Бигәш ауылы араһында ҡапыл ғәйеп булмыш. Ғ. Хөсәйенов.
СӨМГӨЛ I и. ҡар. сөмбәй I. ■ Аҫта, ағарып ойоп ятҡан һаҡмар һыу сөмгөлөндә, яҫы ҡойроғон кутәрә һуғып, йөҙйәшәр суртан ҡарпыны. Й. Солтанов.
СӨМГӨЛ II (Р: омутистый; И.: running deep (of water); T.: derin sulu) c.
Төбө соҡорланып ятҡан тәрән һыулы.
□ Омутистый. Сөмгөл урын. М [Илмырҙа] йырлар булған ҡарап туғайҙарға, шаулы йылға, сөмгөл кулдәргә. М. Тажи.
СӨМГӨЛЛӘНЕҮ (сөмгөллән-) (Р: стать глубоким; И.: become deep; T.: derinleşmek) ҡ.
Сөмгөлгә әйләнеү, сөмгөл булыу.
□ Стать глубоким. Сөмгөлләнеп китеу. Йылғалар сөмгөлләнгән.
СӨМКӘ с. диал.
1. ҡар. сөмгөл II. Сөмкә кул. Сөмкә йылға.
■ Суртан сөмкә урында ята. М. Тажи.
2. ҡар. сөм I. Сөмкә һауыт. Сөмкә калуш. Сөмкә генә сынаяҡ.
СӨМӨКӘЙ I с.
1. ҡар. сөмгөл II. Сөмөкәй йылға. М Алтынсәс бәләкәй сағынан уҡ һыуҙан ҡурҡа, сөнки йөҙөргә өйрәнер-өйрәнмәҫ, Ҡаҙаяҡтың сөмөкәй ярлаулы ерендә сумып, саҡ батмай ҡалғайны. Ә. Хәкимов.
2. ҡар. сөм I. Сөмөкәй һауыт. ■ Мәрғубә ике сөмөкәй туҫтаҡ менән .. һырлап, семәрләп эшләнгән ижау ҙа килтереп ҡуйҙы. Н. Мусин.
СӨМӨКӘЙ II и. диал. ҡар. сөмбәй I. Тәрән сөмөкәй. К [Емеш:] Төпһөҙ сөмөкәй урындар бар бит бында. 3. Биишева. «Был тирәлә сөмөкәйҙәр куп, шуға боҙ бик ҡалын булып туңа», — тип ацлатты ҡарт. С. Шәрипов.
СӨМӨРТ ҠАРА (Р: очень чёрный; И.: pitch black; T: simsiyah) c.
Ҡап-ҡара, сөм ҡара. □ Очень чёрный, совершенно чёрный. ■ Сәлимәнең тамағы быуылды, шар асылған туп-туңәрәк сөмөрт ҡара куҙҙәренә йәш эркелде. Я. Хамматов. Уның [Сажидәнең] әле генә яғымлы ҡараған сөмөрт ҡара куҙҙәренән осҡондар сәсрәй ине. Н. Мусин. Сәстәрем минең сөмөрт ҡара. Һиңә бигерәк иртә сал төшкән. Р. Бикбаев.
СӨМТӨРӘҮ (сөмтөрә-) (Р: беспокоиться; И.: worry fear; T.: sakınmak, korkmak) ҡ. диал. ҡар. борсолоу.
Тынысһыҙлыҡ күрһәтеү, тынысһыҙланыу, хәүефләнеү. □ Беспокоиться, опасаться. // Беспокойство, опасение. Сөмтөрәп йөрөу. Сөмтөрәп ҡуйыу. Киләсәк өсөн сөмтөрәу. Балалар өсөн сөмтөрәу.
СӨМӘЛӘҮ (сөмәлә-) (Р: расходовать в меру; И.: economise; T.: tasarruflu kullanmak) ҡ. диал.
Әҙләп кенә, самалап тотоноу. □ Расходовать в меру, экономить. Сөмәләп тотоноу. Аҡсаны сөмәләу.
СӨН (Р: никак; И.: nowise; anyhow; T.: hiç) киҫ. диал. ҡар. бөтөнләй 5.
607