Академический словарь башкирского языка. Том VII. Страница 802
Поиск по словарям
СӘМА
йәнә көнләшеу һымағыраҡ ғәм яралғайны. С. Шәрипов. • Шымсы шымын әйтер, һынсы сәмен әйтер. Әйтем.
2. Йәшәргә, эшкә, уҡыуға һ. б. булған күңел күтәренкелеге, көслө ынтылыш, ҙур теләк; дәрт, ялҡын. □ Задор. Йәшәу сәме. Эшләу сәме. Сәм килеу. Сәм уятыу. Йылы һуҙҙәр йөрәгенә сәм бирҙе. ■ Өс егет йөрөй артымдан алам тигән сәмменән. Ш. Бикҡол.
3. миф. Мифик ҡараш буйынса, ке-шеләшкән тойғо. □ Честолюбие, реликт олицетворения чувства. Сәм уятыу. Сәм килеу. Сәмгә тейеу.
СӘМА [ғәр. | (Р.: небосвод, небо; И.: welkin; firmament; T.: sema) и. иҫк. ҡар. күк йөҙө.
Ерҙән көмбәҙләнеп күренгән һауа, ерҙән юғары тараф. □ Небосвод, небо. Аяҙ сәма. Асыҡ зәңгәр сәма. Сәмаға урләу. Сәмаға ҡарап төроу. Сәма ҡаплап ҡара бөлот килә. ■ Уҡ-йәшендәй гөрләрмен, ерҙән сәмаға урләрмен. Д. Юлтый.
СӘМАҒИ [ғәр. (Р.: устный; И.: oral; T.: semai) с. иҫк. ҡар. яҙылмаған.
Телдә генә йөрөгән. □ Устный. Сәмағи әҫәр. Сәмағи бер тарих. Сәмағи һөйләнгән бер риуәйәт.
СӘМАУАТ [ғәр. и. ҡар. сәма.
Сәмауатҡа кутәрелеу. ■ Сәмауаттан был донъяға инмәҫ борон хурҙар менән нур тауында шыуғанһыңдыр. Ш. Бабич.
СӘМАУИ [ғәр. (Р: относящийся к небосводу; И.: heavenly; T: semavi) с. иҫк.
1. Күктәге, күк йөҙөндәге; күккә, күк йөҙөнә мөнәсәбәтле. □ Относящийся к небосводу. Сәмауи есем. Сәмауи кицлек.
2. кусм. Ысынбарлыҡтан ситтә торған, уйҙырма, буш. □ Нереальный. Сәмауи хыял. Сәмауи киләсәкте уйлау. Сәмауи ку-ҙаллауҙар. ■ һөйөу, выждан, иман, хаҡлыҡ кеуек матур һуҙҙәр — иҫкән ел генә; улар — сәмауи һуҙ, куктә улар, уларҙы тик һөйләй тел генә. Ш. Бабич.
3. кусм. Матур, нурлы. □ Прекрасный. Сәмауи хозурлыҡ. Сәмауи тәбиғәт курене-ше. М Нур һибә ен ҡыҙҙарының сәмауи куҙҙәре. Б. Мирзанов.
СӘМАХӘТ [ғәр. (Р.: щедрость;
И.: generosity; T: semahat) и. иҫк. ҡар. йомартлыҡ.
Йомарт булған хәл, киң күңеллелек. □ Щедрость. ■ Был фәҡир бәндә фәнун ейлемдән уҙенең хазинаһында барынса уларға яуап бирмәк илә сәмахәт курһә-теп, уларҙы иршад вә делшад әйләне. «Батыршаның хаты».
СӘМБҮЛСӘ (Р: пирог с ливером; И.: Wellington; T: bir tür börek) и. диал.
Эсенә үпкә-бауыр һалып бешерелгән бөйөрөк. □ Пирог с ливером. Мейестә сәмбулсә бешереу. Сәмбулсәне табынға ҡуйыу. Сәмбулсәне өлөшләп телеу.
СӘМБҮСӘ (Р: пирог с ливером и мясом; И.: pasty; T: bir tür börek) и. диал.
Эсенә эсәк, ит ҡушып һалып бешерелгән бөйөрөк. □ Пирог с ливером и мясом. Сәмбусә бешереу. Сәмбусә менән һыйлау. Сәмбусә телеу. Эҫе сәмбусә.
СӘМБӘР и. диал. ҡар. селбәрә 1, 2. Сәмбәр һөҙөу. Сәмбәр көтөуе. Йылға сите тулы сәмбәр.
СӘМБӘРӘ (Р: обруч решета; И.: hoop; ferrule; T: çember) и. диал.
Иләкте уратып алған сите, иләк ҡоршауы, иләк ҡаяуы; иләк тирәсе. □ Обруч решета (или сита, лукошка). Тимер сәмбәрә. Ағас сәмбәрә. Ҡауырһын сәмбәрә. Сәмбәрәһе ярылған. ■ Йоҡа иренле, уҫал ҡиәфәтле, ҡарамаҡҡа ҡырҡты уҙып барған, сәмбәрәле эшләпәһен ҡулына тотҡан ҡатын килеп баҫты. Ә. Хәкимов.
СӘМБӘТ и. диал. ҡар. селбәрә 1, 2.
Сәмбәт балығы. Сәмбәт купләп урсегән.
СӘМГЕЛДӘК (сәмгелдәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Сәмгелдәк элеу. Сәмгелдәк бәуетеу. Сәмгелдәк сымылдығы. Сәмгелдәккә бетеу элеп ҡуйыу.
СӘМГӘ ТЕЙЕҮ (сәмгә тей ) (Р: задеть честолюбие; И.: wound, stir smb.’s ambition; T: namusuna dokunmak) ҡ.
Минлек тойғоһон уятыу, намыҫына тейеү, ғәрләндереү. □ Задеть честолюбие. Сәмгә тейеп маҡтана. Һәр саҡ сәмгә тейеп тороу. Сәмгә тейә башлау. Сәмгә тейеп
802
йәнә көнләшеу һымағыраҡ ғәм яралғайны. С. Шәрипов. • Шымсы шымын әйтер, һынсы сәмен әйтер. Әйтем.
2. Йәшәргә, эшкә, уҡыуға һ. б. булған күңел күтәренкелеге, көслө ынтылыш, ҙур теләк; дәрт, ялҡын. □ Задор. Йәшәу сәме. Эшләу сәме. Сәм килеу. Сәм уятыу. Йылы һуҙҙәр йөрәгенә сәм бирҙе. ■ Өс егет йөрөй артымдан алам тигән сәмменән. Ш. Бикҡол.
3. миф. Мифик ҡараш буйынса, ке-шеләшкән тойғо. □ Честолюбие, реликт олицетворения чувства. Сәм уятыу. Сәм килеу. Сәмгә тейеу.
СӘМА [ғәр. | (Р.: небосвод, небо; И.: welkin; firmament; T.: sema) и. иҫк. ҡар. күк йөҙө.
Ерҙән көмбәҙләнеп күренгән һауа, ерҙән юғары тараф. □ Небосвод, небо. Аяҙ сәма. Асыҡ зәңгәр сәма. Сәмаға урләу. Сәмаға ҡарап төроу. Сәма ҡаплап ҡара бөлот килә. ■ Уҡ-йәшендәй гөрләрмен, ерҙән сәмаға урләрмен. Д. Юлтый.
СӘМАҒИ [ғәр. (Р.: устный; И.: oral; T.: semai) с. иҫк. ҡар. яҙылмаған.
Телдә генә йөрөгән. □ Устный. Сәмағи әҫәр. Сәмағи бер тарих. Сәмағи һөйләнгән бер риуәйәт.
СӘМАУАТ [ғәр. и. ҡар. сәма.
Сәмауатҡа кутәрелеу. ■ Сәмауаттан был донъяға инмәҫ борон хурҙар менән нур тауында шыуғанһыңдыр. Ш. Бабич.
СӘМАУИ [ғәр. (Р: относящийся к небосводу; И.: heavenly; T: semavi) с. иҫк.
1. Күктәге, күк йөҙөндәге; күккә, күк йөҙөнә мөнәсәбәтле. □ Относящийся к небосводу. Сәмауи есем. Сәмауи кицлек.
2. кусм. Ысынбарлыҡтан ситтә торған, уйҙырма, буш. □ Нереальный. Сәмауи хыял. Сәмауи киләсәкте уйлау. Сәмауи ку-ҙаллауҙар. ■ һөйөу, выждан, иман, хаҡлыҡ кеуек матур һуҙҙәр — иҫкән ел генә; улар — сәмауи һуҙ, куктә улар, уларҙы тик һөйләй тел генә. Ш. Бабич.
3. кусм. Матур, нурлы. □ Прекрасный. Сәмауи хозурлыҡ. Сәмауи тәбиғәт курене-ше. М Нур һибә ен ҡыҙҙарының сәмауи куҙҙәре. Б. Мирзанов.
СӘМАХӘТ [ғәр. (Р.: щедрость;
И.: generosity; T: semahat) и. иҫк. ҡар. йомартлыҡ.
Йомарт булған хәл, киң күңеллелек. □ Щедрость. ■ Был фәҡир бәндә фәнун ейлемдән уҙенең хазинаһында барынса уларға яуап бирмәк илә сәмахәт курһә-теп, уларҙы иршад вә делшад әйләне. «Батыршаның хаты».
СӘМБҮЛСӘ (Р: пирог с ливером; И.: Wellington; T: bir tür börek) и. диал.
Эсенә үпкә-бауыр һалып бешерелгән бөйөрөк. □ Пирог с ливером. Мейестә сәмбулсә бешереу. Сәмбулсәне табынға ҡуйыу. Сәмбулсәне өлөшләп телеу.
СӘМБҮСӘ (Р: пирог с ливером и мясом; И.: pasty; T: bir tür börek) и. диал.
Эсенә эсәк, ит ҡушып һалып бешерелгән бөйөрөк. □ Пирог с ливером и мясом. Сәмбусә бешереу. Сәмбусә менән һыйлау. Сәмбусә телеу. Эҫе сәмбусә.
СӘМБӘР и. диал. ҡар. селбәрә 1, 2. Сәмбәр һөҙөу. Сәмбәр көтөуе. Йылға сите тулы сәмбәр.
СӘМБӘРӘ (Р: обруч решета; И.: hoop; ferrule; T: çember) и. диал.
Иләкте уратып алған сите, иләк ҡоршауы, иләк ҡаяуы; иләк тирәсе. □ Обруч решета (или сита, лукошка). Тимер сәмбәрә. Ағас сәмбәрә. Ҡауырһын сәмбәрә. Сәмбәрәһе ярылған. ■ Йоҡа иренле, уҫал ҡиәфәтле, ҡарамаҡҡа ҡырҡты уҙып барған, сәмбәрәле эшләпәһен ҡулына тотҡан ҡатын килеп баҫты. Ә. Хәкимов.
СӘМБӘТ и. диал. ҡар. селбәрә 1, 2.
Сәмбәт балығы. Сәмбәт купләп урсегән.
СӘМГЕЛДӘК (сәмгелдәге) и. диал. ҡар. сәңгелдәк. Сәмгелдәк элеу. Сәмгелдәк бәуетеу. Сәмгелдәк сымылдығы. Сәмгелдәккә бетеу элеп ҡуйыу.
СӘМГӘ ТЕЙЕҮ (сәмгә тей ) (Р: задеть честолюбие; И.: wound, stir smb.’s ambition; T: namusuna dokunmak) ҡ.
Минлек тойғоһон уятыу, намыҫына тейеү, ғәрләндереү. □ Задеть честолюбие. Сәмгә тейеп маҡтана. Һәр саҡ сәмгә тейеп тороу. Сәмгә тейә башлау. Сәмгә тейеп
802