Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 427
Поиск по словарям
ТӨЙӨН ЯҘЫУЫ
осо ҙур төйөнлө. А. Таһиров. Әсе дөрөҫлөк ҡамсыһының төйөнлө осо йөҙөнә сәпәгәнде тойҙо ул [Бәхтиәров], ҡыҙарҙы. Ш. Янбаев.
ТӨЙӨНЛӨ ЯҘЫУ и. ҡар. төйөн яҙыуы.
Серле төйөнлө яҙыу. Төйөнлө яҙыу тарихы.
ТӨЙӨНЛӘНЕҮ (төйөнләй ) (Р.: завязываться; И.: do knots tie; T: düğümlenmek) ҡ.
Төйөн хәлендә булыу, төйөн хәленә килеү. □ Завязываться. ■ Билендәге бауға бысаҡ, суҡмар һәм ике сыраҡ ҡыҫтырған Салауат ике аршын самаһы һайын махсус төйөнләнгән арҡан буйлап юғарыға үрмәләне. Б. Рафиҡов. Дилбегәнең остарында тимер ҡаптырмалары бар, уртаһынан ике урындан төйөнләнгән — билдәһе. Ғ. Хисамов.
ТӨЙӨНЛӘҮ (төйөнлә ) ҡ.
1. ҡар. төйнәү. Төйөнләп ҡуйыу. Төйөн-ләнгән еп. ■ Таң менән, ҡыҙыл төйөнсөгөн төйөнләп, [Мәмдүҙә инәй] юлға сығып китте. Р. Ғабдрахманов. Шәрифйән, күстәнәсте төйөнләп, алыҫ мөйөштәге аҫҡы һикеләге кейем-һалым араһына тыҡты. Д. Исламов.
2. күсм. Эш-хәлде аҙағына еткереү; бөтөрөү; тамамлау. □ Кончать, заканчивать; завершать. // Заканчивание, оканчивание. ■ Бөтә эштәрҙе төйөнләп, Ҡарамалыға ҡуҙғалырға ғына торғанда, Мозафар ағай килеп сыҡты. Ш. Бикҡол. [Монаш] ниндәйҙер хәтәр һағалауын һиҙенеп, борсолоу менән төйөнләп ҡуйҙы һүҙен. Б. Рафиҡов.
ТӨЙӨНСӨК (төйөнсөгө) (Р: свёрток;
И.: parcel; bundle; package; T: çıkın) и.
Сепрәккә урап, остарын ҡаушырып бәйләгән нәмә. □ Свёрток, узелок. Төйөнсөктө сисеү. ■ Тос сумаҙан һәм төйөнсөктәрҙе йәнә күҙҙән кисереп, Сергей ҡулын һелтәне лә Турайғырҙан ергә төштө. А. Абдуллин. Фәтихов шул көндө үк, күршеләр керә-сыға йөрөгәндә, ҡултыҡ аҫтына төйөнсөк ҡыҫтырып, Дашалар квартираһынан сығып китте. И. Абдуллин. Зөләйхә әбей икмәк, бешкән йомортҡалар һалып, Азатҡа бер төйөнсөк тотторҙо. 3. Биишева. Төйөнсөктәр ҙә төйнәп ҡуйылды. Ф. Рәхимғолова. Ҡатын кеҫәһенән ҡулъяулыҡҡа ыҡсым итеп уралған
кескенә төйөнсөк сығарҙы. Т. Ғарипова. Насип ҡарашын мөйөштәге төйөнсөккә йүнәлтте. Р. Байбулатов.
ТӨЙӨНСӨКЛӘҮ (төйөнсөклә-) (Р: делать свёртки; И.: make up a parcel; T: çıkımla-mak) ҡ.
Төйөнсөккә урап бәйләү. □ Делать свёртки, узелки. ■ Аҡбулатҡа Миңлеямал көндөҙ ашай торған ваҡ-төйәктәрен әҙерләп, бәләкәй генә бер буҙ тоҡсайға төйөнсөкләп бирҙе. Ғ. Дәүләтшин. Барлы-юҡлы нәмәне төйөнсөкләп ҡуйҙыҡ та уңайлы ваҡыт көтә башланыҡ. Ж. Кейекбаев. Маһи, Сәрүәр .. кәрәк-яраҡтарҙы төйөнсөкләп маташалар ине. А. Таһиров.
ТӨЙӨН-ТАЙЫН с. диал. ҡар. төйөнлө. Төйөн-тайын арҡан. Төйөн-тайын еп.
ТӨЙӨН ТАШЛАУ (Р: магический способ заговора; И.: magical way to cast spells; T: büyü yöntemi) и. миф.
Им-том ысулы. □ Магический способ заговора, доел. Выбрасывание узелков. Төйөн ташлау име. ■ Сейәл сыҡһа, төйөн ташлау үткәрелә. «Башҡорт мифологияһынан.
ТӨЙӨН ТӨЙНӘҮ (Р: магический способ заговора; И.: magical way of casting a spell; T: bir tür büyü) и. миф.
Тел-теш баҫһа, ҡырҡ төйөн төйнәү ысулы менән имләү. □ Магический способ заговора. Төйөн төйнәп әмәлләү.
ТӨЙӨН ҺӨЙӘГЕ (Р: кадык; И.: Adam’s apple; T: gırtlak düğümü) и. диал. ҡар. күмәгәй.
Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк. □ Кадык. Ҡүренеп торған төйөн һөйәге.
ТӨЙӨН ЯҘЫУЫ (Р: узелковое письмо; И.: quipu; T: khipu, konuşma düğümleri) и.
Мәғлүмәт сараһы булараҡ бау, ептәрҙе һәм уларҙың төйөндәрен, төҫтәрен ҡулланған яҙыуҙың бер төрө. □ Узелковое письмо. Төйөн яҙыуы үрнәге. Төйөн яҙыуы тапшырыу. ■ Академик И. Лепёхин 1770 йылда Башҡортостанда йөрөгән сағында халыҡ араһында төйөн яҙыуының киң рәүештә ҡулланылышын күрә. Ҡ. Әхмәр.
427
осо ҙур төйөнлө. А. Таһиров. Әсе дөрөҫлөк ҡамсыһының төйөнлө осо йөҙөнә сәпәгәнде тойҙо ул [Бәхтиәров], ҡыҙарҙы. Ш. Янбаев.
ТӨЙӨНЛӨ ЯҘЫУ и. ҡар. төйөн яҙыуы.
Серле төйөнлө яҙыу. Төйөнлө яҙыу тарихы.
ТӨЙӨНЛӘНЕҮ (төйөнләй ) (Р.: завязываться; И.: do knots tie; T: düğümlenmek) ҡ.
Төйөн хәлендә булыу, төйөн хәленә килеү. □ Завязываться. ■ Билендәге бауға бысаҡ, суҡмар һәм ике сыраҡ ҡыҫтырған Салауат ике аршын самаһы һайын махсус төйөнләнгән арҡан буйлап юғарыға үрмәләне. Б. Рафиҡов. Дилбегәнең остарында тимер ҡаптырмалары бар, уртаһынан ике урындан төйөнләнгән — билдәһе. Ғ. Хисамов.
ТӨЙӨНЛӘҮ (төйөнлә ) ҡ.
1. ҡар. төйнәү. Төйөнләп ҡуйыу. Төйөн-ләнгән еп. ■ Таң менән, ҡыҙыл төйөнсөгөн төйөнләп, [Мәмдүҙә инәй] юлға сығып китте. Р. Ғабдрахманов. Шәрифйән, күстәнәсте төйөнләп, алыҫ мөйөштәге аҫҡы һикеләге кейем-һалым араһына тыҡты. Д. Исламов.
2. күсм. Эш-хәлде аҙағына еткереү; бөтөрөү; тамамлау. □ Кончать, заканчивать; завершать. // Заканчивание, оканчивание. ■ Бөтә эштәрҙе төйөнләп, Ҡарамалыға ҡуҙғалырға ғына торғанда, Мозафар ағай килеп сыҡты. Ш. Бикҡол. [Монаш] ниндәйҙер хәтәр һағалауын һиҙенеп, борсолоу менән төйөнләп ҡуйҙы һүҙен. Б. Рафиҡов.
ТӨЙӨНСӨК (төйөнсөгө) (Р: свёрток;
И.: parcel; bundle; package; T: çıkın) и.
Сепрәккә урап, остарын ҡаушырып бәйләгән нәмә. □ Свёрток, узелок. Төйөнсөктө сисеү. ■ Тос сумаҙан һәм төйөнсөктәрҙе йәнә күҙҙән кисереп, Сергей ҡулын һелтәне лә Турайғырҙан ергә төштө. А. Абдуллин. Фәтихов шул көндө үк, күршеләр керә-сыға йөрөгәндә, ҡултыҡ аҫтына төйөнсөк ҡыҫтырып, Дашалар квартираһынан сығып китте. И. Абдуллин. Зөләйхә әбей икмәк, бешкән йомортҡалар һалып, Азатҡа бер төйөнсөк тотторҙо. 3. Биишева. Төйөнсөктәр ҙә төйнәп ҡуйылды. Ф. Рәхимғолова. Ҡатын кеҫәһенән ҡулъяулыҡҡа ыҡсым итеп уралған
кескенә төйөнсөк сығарҙы. Т. Ғарипова. Насип ҡарашын мөйөштәге төйөнсөккә йүнәлтте. Р. Байбулатов.
ТӨЙӨНСӨКЛӘҮ (төйөнсөклә-) (Р: делать свёртки; И.: make up a parcel; T: çıkımla-mak) ҡ.
Төйөнсөккә урап бәйләү. □ Делать свёртки, узелки. ■ Аҡбулатҡа Миңлеямал көндөҙ ашай торған ваҡ-төйәктәрен әҙерләп, бәләкәй генә бер буҙ тоҡсайға төйөнсөкләп бирҙе. Ғ. Дәүләтшин. Барлы-юҡлы нәмәне төйөнсөкләп ҡуйҙыҡ та уңайлы ваҡыт көтә башланыҡ. Ж. Кейекбаев. Маһи, Сәрүәр .. кәрәк-яраҡтарҙы төйөнсөкләп маташалар ине. А. Таһиров.
ТӨЙӨН-ТАЙЫН с. диал. ҡар. төйөнлө. Төйөн-тайын арҡан. Төйөн-тайын еп.
ТӨЙӨН ТАШЛАУ (Р: магический способ заговора; И.: magical way to cast spells; T: büyü yöntemi) и. миф.
Им-том ысулы. □ Магический способ заговора, доел. Выбрасывание узелков. Төйөн ташлау име. ■ Сейәл сыҡһа, төйөн ташлау үткәрелә. «Башҡорт мифологияһынан.
ТӨЙӨН ТӨЙНӘҮ (Р: магический способ заговора; И.: magical way of casting a spell; T: bir tür büyü) и. миф.
Тел-теш баҫһа, ҡырҡ төйөн төйнәү ысулы менән имләү. □ Магический способ заговора. Төйөн төйнәп әмәлләү.
ТӨЙӨН ҺӨЙӘГЕ (Р: кадык; И.: Adam’s apple; T: gırtlak düğümü) и. диал. ҡар. күмәгәй.
Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк. □ Кадык. Ҡүренеп торған төйөн һөйәге.
ТӨЙӨН ЯҘЫУЫ (Р: узелковое письмо; И.: quipu; T: khipu, konuşma düğümleri) и.
Мәғлүмәт сараһы булараҡ бау, ептәрҙе һәм уларҙың төйөндәрен, төҫтәрен ҡулланған яҙыуҙың бер төрө. □ Узелковое письмо. Төйөн яҙыуы үрнәге. Төйөн яҙыуы тапшырыу. ■ Академик И. Лепёхин 1770 йылда Башҡортостанда йөрөгән сағында халыҡ араһында төйөн яҙыуының киң рәүештә ҡулланылышын күрә. Ҡ. Әхмәр.
427