Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 428
Поиск по словарям
ТӨЙӨР
ТӨЙӨР (Р.: комок; И.: clot; gout; T.: pıhtı) и.
1. Ғәҙәттә, йомшаҡ, кәүшәк йәки шыйыҡ нәмәләрҙең йәбешеп уҡмашҡан киҫәге. □ Комок, сгусток. Он төйөрҙәре. М Әсмә ағарып ҡатҡан ҡамыр төйөрҙәрен бауырһаҡҡа оҡшатты ла көлөп ебәрҙе. Г. Яҡупова.
2. Ҡан тамырындағы уҡмашҡан киҫәк. □ Тромб. Йөрәк тирәһендәге төйөр.
3. анат. Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк; күмәгәй. □ Кадык. ■ Аптырауға ҡалған ҡарттың тамаҡ аҫтындағы төйөрө бешкәк кеуек урле-тубәнле йөрөй башланы. И. Ғиззәтуллин.
4. Малдың тояҡ быуындарында барлыҡҡа килгән шеш. □ Узел. Тубыҡ төйөрө.
5. кусм. Тынысһыҙлап, борсоп торған ауыр хис, тойғо. □ Тяжесть (на душе). Ку-ңелгә төйөр булыу. ■ Ҡапыл [Фәрзәнәнең] тамағына ниндәйҙер төйөр килеп тығылды. Ф. Әсәнов. Һуҙ әйтергә бирмәй ҡаты төйөр торған боғаҙға. Ш. Бикҡол. Мәликә ..эшләйем тиһә, ҡулынан әйбере төшә, һөйләйем тиһә, тамағына төйөр тығыла. Т. Ғарипова. Кукрәгемдә бер төйөр бар — хәсрәт микән, уй микән. Халыҡ йырынан.
6. кусм. Ҡаты аҙыҡ (иткә, икмәккә ҡарата). □ Твёрдый продукт. Эскә төйөр төшмәгәс, тиҙ асыҡтыра.
7. миф. Ауырыу эйәһе. □ Дух болезни. Төйөр төшөу. Төйөр тейеу.
ТӨЙӨРЛӨ (Р.: комковатый; И.: knotty; knobby; gangliac; T: düğümlü) c.
1. Төйөрө булған. □ Комковатый, с комом. Төйөрлө бутҡа. М [Әнуәрҙең] ҡабырғаһына бер төйөрлө нәмә тойолғандай булды, кутәрелә төшөп, ҡулдары менән һәрмәп ҡараны. Ғ. Лоҡманов. [Май тип ҡаптырылған һеңер] .. ҡулға төйөрлө тойолғайны ла, — тигән булды Ҡотлобай. 3. Ураҡсин.
2. Сурайып торған (быуындарға, ҡан тамырҙарына ҡарата). □ Узловатый. Төйөрлө быуын.
3. Ваҡланып торған. □ Мелкозернистый. Төйөрлө тупраҡ.
ТӨЙӨРЛӘНДЕРЕҮ (төйөрләндер-) (Р.: делать комковатым; И.: make lumpy; T: pıhtı-lamak) ҡ.
Төйөрлө (1) итеү, төйөрлөгә әйләндереү.
□ Делать комковатым. Төйөрләндереп бөтөу. Төйорләндерелгән он.
ТӨЙӨРЛӘНЕҮ (төйөрлән-) (Р.: становиться комковатым; И.: become lumpy; T: pıhtılanmak) ҡ.
1. Төйөргә (1) әйләнеү, төйөрлө булыу.
□ Становиться комковатым, комковаться. Төйөрләнеп бөтөу. b Он төйөрләнмәһен өсөн, һалғанда болғатып торола. М. Ғөбәйҙуллин.
2. Төйөрлө (3) булыу, ваҡланып тороу.
□ Быть рассыпчатым, мелкозернистым. ■ [Саръян] купереп ятҡан ер буйлап атлаған ыңғайҙа эйелеп бер ус тупраҡ алды ла төйөрләнеп торған сөм ҡара бөртөктәргә ҡарап һоҡланды. Ә. Байрамов.
3. кусм. Тынысһыҙлау, борсоп тороу (ауыр хис-тойғоға ҡарата). □ Терзать, беспокоить, мучить (о чувствах). ■ Йәйге айҙарҙа ҡәҙерле кешеләре менән бергә йәшәгәндә куңеле-нең төбөндә төйөрләнгән һары һағышты Тихон Дмитриевич онотоп торған һымаҡ та булғайны. Ш. Янбаев. Уның [Ямалдың] быға тиклем йөрәгендә төйөрләнеп ятҡан уй, ҡайғылары, бәбәктәрен тишеп, ҡояш нурына ынтылған бәрәләр кеуек, тышҡа бәреп сыҡҡан. М. Тажи.
ТӨЙӨРӨЛӨҮ (төйөрөл ) (Р: комковаться; И.: clump; T: pıhtılanmak) ҡ.
1. Төйөр (1) рәүешенә килеү, төйөр рәүешендә булыу. □ Комковаться. ■ Төйөрөлөп торған ҡашы уның [Юламановтың] етди сырайына эшлеклелек һыҙаты өҫтәй. Н. Мусин.
2. ҡар. төйөрләнеү 3. В Таң яҡтырған һайын һирәгәйә барған йондоҙ куселәй, Хашимдың да уйҙары көн яҡтырған һайын бер һағышҡа, бер ут-ялҡынға төйөрөлдө. Т Ғарипова.
ТӨЙӨРӨМ (Р: плотный; И.: dense; solid; T: kabarık) с.
1. Йомро ғына, тығыҙ. □ Плотный, крепкий. Я [Тарифтың] аяғы төйөрөмөрәк бер нәмәгә тейеп ҡалғандай булды. Ул көрттө нығыраҡ аҡтарып ебәргәйне, аяҡ аҫтынан ҙур һары портфель килеп сыҡты. Б. Бикбай. Һөрөнтө ер өҫтөндә монар тирбәлде,
428
ТӨЙӨР (Р.: комок; И.: clot; gout; T.: pıhtı) и.
1. Ғәҙәттә, йомшаҡ, кәүшәк йәки шыйыҡ нәмәләрҙең йәбешеп уҡмашҡан киҫәге. □ Комок, сгусток. Он төйөрҙәре. М Әсмә ағарып ҡатҡан ҡамыр төйөрҙәрен бауырһаҡҡа оҡшатты ла көлөп ебәрҙе. Г. Яҡупова.
2. Ҡан тамырындағы уҡмашҡан киҫәк. □ Тромб. Йөрәк тирәһендәге төйөр.
3. анат. Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк; күмәгәй. □ Кадык. ■ Аптырауға ҡалған ҡарттың тамаҡ аҫтындағы төйөрө бешкәк кеуек урле-тубәнле йөрөй башланы. И. Ғиззәтуллин.
4. Малдың тояҡ быуындарында барлыҡҡа килгән шеш. □ Узел. Тубыҡ төйөрө.
5. кусм. Тынысһыҙлап, борсоп торған ауыр хис, тойғо. □ Тяжесть (на душе). Ку-ңелгә төйөр булыу. ■ Ҡапыл [Фәрзәнәнең] тамағына ниндәйҙер төйөр килеп тығылды. Ф. Әсәнов. Һуҙ әйтергә бирмәй ҡаты төйөр торған боғаҙға. Ш. Бикҡол. Мәликә ..эшләйем тиһә, ҡулынан әйбере төшә, һөйләйем тиһә, тамағына төйөр тығыла. Т. Ғарипова. Кукрәгемдә бер төйөр бар — хәсрәт микән, уй микән. Халыҡ йырынан.
6. кусм. Ҡаты аҙыҡ (иткә, икмәккә ҡарата). □ Твёрдый продукт. Эскә төйөр төшмәгәс, тиҙ асыҡтыра.
7. миф. Ауырыу эйәһе. □ Дух болезни. Төйөр төшөу. Төйөр тейеу.
ТӨЙӨРЛӨ (Р.: комковатый; И.: knotty; knobby; gangliac; T: düğümlü) c.
1. Төйөрө булған. □ Комковатый, с комом. Төйөрлө бутҡа. М [Әнуәрҙең] ҡабырғаһына бер төйөрлө нәмә тойолғандай булды, кутәрелә төшөп, ҡулдары менән һәрмәп ҡараны. Ғ. Лоҡманов. [Май тип ҡаптырылған һеңер] .. ҡулға төйөрлө тойолғайны ла, — тигән булды Ҡотлобай. 3. Ураҡсин.
2. Сурайып торған (быуындарға, ҡан тамырҙарына ҡарата). □ Узловатый. Төйөрлө быуын.
3. Ваҡланып торған. □ Мелкозернистый. Төйөрлө тупраҡ.
ТӨЙӨРЛӘНДЕРЕҮ (төйөрләндер-) (Р.: делать комковатым; И.: make lumpy; T: pıhtı-lamak) ҡ.
Төйөрлө (1) итеү, төйөрлөгә әйләндереү.
□ Делать комковатым. Төйөрләндереп бөтөу. Төйорләндерелгән он.
ТӨЙӨРЛӘНЕҮ (төйөрлән-) (Р.: становиться комковатым; И.: become lumpy; T: pıhtılanmak) ҡ.
1. Төйөргә (1) әйләнеү, төйөрлө булыу.
□ Становиться комковатым, комковаться. Төйөрләнеп бөтөу. b Он төйөрләнмәһен өсөн, һалғанда болғатып торола. М. Ғөбәйҙуллин.
2. Төйөрлө (3) булыу, ваҡланып тороу.
□ Быть рассыпчатым, мелкозернистым. ■ [Саръян] купереп ятҡан ер буйлап атлаған ыңғайҙа эйелеп бер ус тупраҡ алды ла төйөрләнеп торған сөм ҡара бөртөктәргә ҡарап һоҡланды. Ә. Байрамов.
3. кусм. Тынысһыҙлау, борсоп тороу (ауыр хис-тойғоға ҡарата). □ Терзать, беспокоить, мучить (о чувствах). ■ Йәйге айҙарҙа ҡәҙерле кешеләре менән бергә йәшәгәндә куңеле-нең төбөндә төйөрләнгән һары һағышты Тихон Дмитриевич онотоп торған һымаҡ та булғайны. Ш. Янбаев. Уның [Ямалдың] быға тиклем йөрәгендә төйөрләнеп ятҡан уй, ҡайғылары, бәбәктәрен тишеп, ҡояш нурына ынтылған бәрәләр кеуек, тышҡа бәреп сыҡҡан. М. Тажи.
ТӨЙӨРӨЛӨҮ (төйөрөл ) (Р: комковаться; И.: clump; T: pıhtılanmak) ҡ.
1. Төйөр (1) рәүешенә килеү, төйөр рәүешендә булыу. □ Комковаться. ■ Төйөрөлөп торған ҡашы уның [Юламановтың] етди сырайына эшлеклелек һыҙаты өҫтәй. Н. Мусин.
2. ҡар. төйөрләнеү 3. В Таң яҡтырған һайын һирәгәйә барған йондоҙ куселәй, Хашимдың да уйҙары көн яҡтырған һайын бер һағышҡа, бер ут-ялҡынға төйөрөлдө. Т Ғарипова.
ТӨЙӨРӨМ (Р: плотный; И.: dense; solid; T: kabarık) с.
1. Йомро ғына, тығыҙ. □ Плотный, крепкий. Я [Тарифтың] аяғы төйөрөмөрәк бер нәмәгә тейеп ҡалғандай булды. Ул көрттө нығыраҡ аҡтарып ебәргәйне, аяҡ аҫтынан ҙур һары портфель килеп сыҡты. Б. Бикбай. Һөрөнтө ер өҫтөндә монар тирбәлде,
428