Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 429
Поиск по словарям
ТӨЙӨҮ
тойөрөм генә туҙан болото тракторҙы оҙата килде. Ғ. Вәлиев.
2. кусм. Ҙур ғына күләмле; тос. □ Крупный. Я Әхмәҙи ҡыҙын Нух санаһына буш ҡына ултыртып ебәрергә теләмәне, әлбиттә, төйөрөм генә ҡалым ҡуйҙы: бер йылҡы, дурт бот бал, аҡса, биш ҡаҙаҡ сәй, биш-алты бот ит һәм башҡа ваҡ-төйәк туй сығымдарын әйтте. Ж. Кейекбаев.
3. кусм. Сәйнәмле, ҡаты, тешкә эләгер-лек (аҙыҡҡа ҡарата). □ То, что можно жевать, чтоб на зуб попало. ■ Гөлбөҫтан еңгә иртәнсәктән бирле балалары менән бер ҡабым төйорөм аш йотҡаны юҡ. Шәкәрһеҙ ҡоро сәй генә көндө кис итте. Ғ. Дәүләтшин. Сәмиға .. ҡарынында төйөрөм ризыҡ юҡ көйөнсә, нисек тә йәшәргә, улмәҫкә ҡырталаша. Ш. Янбаев.
4. кусм. Бик киҫкен, ҡаты (елгә ҡарата).
□ Сильный (о ветре). Төйөрөм ел иҫә.
5. диал. Ныҡ, тығыҙ ишелгән, ҡаты боролған; сираҡ (бау, епкә ҡарата). □ Туго ссучён-ный; туго свитый (о нитке, пряже; о верёвке). Төйөрөм еп. Төйөрөм ишелгән арҡан.
6. диал. Тигеҙһеҙ иләнгән йөн. □ Неровно пряденая шерсть. Төйөрөмдән бәйләнгән ойоҡ.
ТӨЙӨРӨМЛӘНЕҮ (төйөрөмлән ) (Р.: набухать; И.: swell; T: kabarmak) ҡ.
Төйөрөм (1) хәлгә килеү, төйөрөм булыу.
□ Набухать. Төйөрөмләнеп тороу. М Япраҡ ярырға төйөрөмләнгән бөрөләрҙе куреп, нисек һөйөнгәйне ҡыҙый. Т. Килмөхәмәтов.
ТӨЙӨРӨҮ (төйөрө-) ҡ. диал. ҡар. тиреү. Еләк төйөрөу.
ТӨЙӨРСӨК (төйөрсөгө) (Р.: комочек; И.: nubble; T: ufak yumru) и.
1. Бәләкәй генә төйөр. □ Комочек. Ҡағыҙ төйөрсөгө. ■ Башта капитан бер ни ҙә аңламаны, тик ҡулы бер ҡаты төйөрсөккә тейгәс, һиҫкәнеп китте. Ғ. Аллаяров. Ҡапыл ғына усыма төйөрсөк һала был [Маһинур].
3. Ураҡсин.
2. мед. Туберкулёз менән ауырығанда үпкәләге ҡаты төйөрҙәр. □ Туберкула. Үпкәләге төйөрсөктәр. Төйөрсөктәрҙе дауалау.
ТӨЙӨРСӨКЛӨ (Р: комковатый; И.: lumpy; T: tümsekli) с.
Төйөрсөгө булған. □ Комковатый. Төйөрсөклө ҡаты мендәр.
ТӨЙӨРСӨКЛӘНЕҮ (төйөрсөклән ) (Р: собираться в комок; И.: lump up; T: tümsekleşmek) ҡ.
Төйөрсөклөгә әйләнеү, төйөрсөклө-тө-йөрсөклө булыу. □ Собираться в комок. ■ Биш көн утеп китте, ҡоралай ашаманы. Йөндәре йәмһеҙ булып төйөрсөкләнде.
3. Хисмәтуллин.
ТӨЙӨРСӘ и. ҡар. төйөрсөк 1. Йомшаҡ төйөрсә.
ТӨЙӨРӘҮ и. диал. ҡар. төйөн I. Төйөрәу төйнәу. Төйөрәу яһау.
ТӨЙӨҪ и. диал. ҡар. тырыз 1. Еләк төйөҫө. Туҙҙан яһалған төйөҫ.
ТӨЙӨҮ I (төй-) (Р: толочь; И.: pound; T: dövmek) ҡ.
1. Ваҡлау, йомшартыу йәки көбөнән һурҙырыу өсөн махсус ҡорал осо менән ныҡ-ныҡ һуғып иҙеү; онтап ваҡлау. □ Растирать в ступе, толочь. Борос төйөу. Ҡилелә төйөу. ■ [Ҡилен] ҡулына төйгөс алды, тары төйә башланы. Ш. Насыров. Айбикә, соландағы шаңдан бер өлкән туҫтаҡ бойҙай индереп, мейес артындағы ағас килене сығарып, бойҙайын ебетеп һалып, төйөп алды. Һ. Дәүләтшина. Ваһаптың ҡарсығы .. башаҡты куҙәп, ҡыҙҙырып, килелә төйөп, бутҡа бешерҙе. Ж. Кейекбаев.
2. Бер үк урынға ныҡ итеп, ҡабат-ҡабат һуғыу. □ Колотить, многократно ударять, хлестать. Өҫтәл төйөп ҡысҡырыу. ■ [Иванов] зәһәрен сәсте, йөнтәҫ йоҙроғо менән өҫтәл төйөп алды хатта. Р. Байымов. Искәндәр ҡарт йыуан бармаҡтары менән өҫтәлде төйөп алды. Р Вәлиев. «Нисек сабындырайым?» — тигән Мицлебикә. «Нисек булһа ла ярар. Миндектең төйтәһе менән төй ҙә төй»,— тигән әбей. Әкиәттән. • Сит кешенең һөйөуе — уҙ инәңдең йоҙроҡ менән төйөуе. Әйтем.
3. Нимәнеңдер осо менән ныҡ-ныҡ төртөп тығыҙлау. □ Утрамбовать. Төйөп тығыҙлау. ■ Бетонланасаҡ урынға 15-20 сантиметр ҡалынлығында ҡырсынташ һалына һәм вибраторҙар ярҙамында төйөп тығыҙлатыла. Ә. Байрамов. Эште ағым ысулы
429
тойөрөм генә туҙан болото тракторҙы оҙата килде. Ғ. Вәлиев.
2. кусм. Ҙур ғына күләмле; тос. □ Крупный. Я Әхмәҙи ҡыҙын Нух санаһына буш ҡына ултыртып ебәрергә теләмәне, әлбиттә, төйөрөм генә ҡалым ҡуйҙы: бер йылҡы, дурт бот бал, аҡса, биш ҡаҙаҡ сәй, биш-алты бот ит һәм башҡа ваҡ-төйәк туй сығымдарын әйтте. Ж. Кейекбаев.
3. кусм. Сәйнәмле, ҡаты, тешкә эләгер-лек (аҙыҡҡа ҡарата). □ То, что можно жевать, чтоб на зуб попало. ■ Гөлбөҫтан еңгә иртәнсәктән бирле балалары менән бер ҡабым төйорөм аш йотҡаны юҡ. Шәкәрһеҙ ҡоро сәй генә көндө кис итте. Ғ. Дәүләтшин. Сәмиға .. ҡарынында төйөрөм ризыҡ юҡ көйөнсә, нисек тә йәшәргә, улмәҫкә ҡырталаша. Ш. Янбаев.
4. кусм. Бик киҫкен, ҡаты (елгә ҡарата).
□ Сильный (о ветре). Төйөрөм ел иҫә.
5. диал. Ныҡ, тығыҙ ишелгән, ҡаты боролған; сираҡ (бау, епкә ҡарата). □ Туго ссучён-ный; туго свитый (о нитке, пряже; о верёвке). Төйөрөм еп. Төйөрөм ишелгән арҡан.
6. диал. Тигеҙһеҙ иләнгән йөн. □ Неровно пряденая шерсть. Төйөрөмдән бәйләнгән ойоҡ.
ТӨЙӨРӨМЛӘНЕҮ (төйөрөмлән ) (Р.: набухать; И.: swell; T: kabarmak) ҡ.
Төйөрөм (1) хәлгә килеү, төйөрөм булыу.
□ Набухать. Төйөрөмләнеп тороу. М Япраҡ ярырға төйөрөмләнгән бөрөләрҙе куреп, нисек һөйөнгәйне ҡыҙый. Т. Килмөхәмәтов.
ТӨЙӨРӨҮ (төйөрө-) ҡ. диал. ҡар. тиреү. Еләк төйөрөу.
ТӨЙӨРСӨК (төйөрсөгө) (Р.: комочек; И.: nubble; T: ufak yumru) и.
1. Бәләкәй генә төйөр. □ Комочек. Ҡағыҙ төйөрсөгө. ■ Башта капитан бер ни ҙә аңламаны, тик ҡулы бер ҡаты төйөрсөккә тейгәс, һиҫкәнеп китте. Ғ. Аллаяров. Ҡапыл ғына усыма төйөрсөк һала был [Маһинур].
3. Ураҡсин.
2. мед. Туберкулёз менән ауырығанда үпкәләге ҡаты төйөрҙәр. □ Туберкула. Үпкәләге төйөрсөктәр. Төйөрсөктәрҙе дауалау.
ТӨЙӨРСӨКЛӨ (Р: комковатый; И.: lumpy; T: tümsekli) с.
Төйөрсөгө булған. □ Комковатый. Төйөрсөклө ҡаты мендәр.
ТӨЙӨРСӨКЛӘНЕҮ (төйөрсөклән ) (Р: собираться в комок; И.: lump up; T: tümsekleşmek) ҡ.
Төйөрсөклөгә әйләнеү, төйөрсөклө-тө-йөрсөклө булыу. □ Собираться в комок. ■ Биш көн утеп китте, ҡоралай ашаманы. Йөндәре йәмһеҙ булып төйөрсөкләнде.
3. Хисмәтуллин.
ТӨЙӨРСӘ и. ҡар. төйөрсөк 1. Йомшаҡ төйөрсә.
ТӨЙӨРӘҮ и. диал. ҡар. төйөн I. Төйөрәу төйнәу. Төйөрәу яһау.
ТӨЙӨҪ и. диал. ҡар. тырыз 1. Еләк төйөҫө. Туҙҙан яһалған төйөҫ.
ТӨЙӨҮ I (төй-) (Р: толочь; И.: pound; T: dövmek) ҡ.
1. Ваҡлау, йомшартыу йәки көбөнән һурҙырыу өсөн махсус ҡорал осо менән ныҡ-ныҡ һуғып иҙеү; онтап ваҡлау. □ Растирать в ступе, толочь. Борос төйөу. Ҡилелә төйөу. ■ [Ҡилен] ҡулына төйгөс алды, тары төйә башланы. Ш. Насыров. Айбикә, соландағы шаңдан бер өлкән туҫтаҡ бойҙай индереп, мейес артындағы ағас килене сығарып, бойҙайын ебетеп һалып, төйөп алды. Һ. Дәүләтшина. Ваһаптың ҡарсығы .. башаҡты куҙәп, ҡыҙҙырып, килелә төйөп, бутҡа бешерҙе. Ж. Кейекбаев.
2. Бер үк урынға ныҡ итеп, ҡабат-ҡабат һуғыу. □ Колотить, многократно ударять, хлестать. Өҫтәл төйөп ҡысҡырыу. ■ [Иванов] зәһәрен сәсте, йөнтәҫ йоҙроғо менән өҫтәл төйөп алды хатта. Р. Байымов. Искәндәр ҡарт йыуан бармаҡтары менән өҫтәлде төйөп алды. Р Вәлиев. «Нисек сабындырайым?» — тигән Мицлебикә. «Нисек булһа ла ярар. Миндектең төйтәһе менән төй ҙә төй»,— тигән әбей. Әкиәттән. • Сит кешенең һөйөуе — уҙ инәңдең йоҙроҡ менән төйөуе. Әйтем.
3. Нимәнеңдер осо менән ныҡ-ныҡ төртөп тығыҙлау. □ Утрамбовать. Төйөп тығыҙлау. ■ Бетонланасаҡ урынға 15-20 сантиметр ҡалынлығында ҡырсынташ һалына һәм вибраторҙар ярҙамында төйөп тығыҙлатыла. Ә. Байрамов. Эште ағым ысулы
429