Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 434
Поиск по словарям
төкөс
ТӨКӨС с. диал. ҡар. текә. Автобустан төкөс маңлайлы кеше килеп төштө. ■ Төкөс маңлайлы кеше башлы булыр, тиҙәр. Экспедиция материалдарынан.
ТӨКӨТМӘ I (Р.: венец; И.: joist floor; T.: döşeme kirişi) и. диал. ҡар. киргә.
1. Бураның бер ҡаты. □ Венец. Төкөтмә һалыу. Төкәтмәнән өй һалыу.
2. ҡар. төкәтмә. № Урманға юл ҡалмаҫ элек төкөтмә эшләтер өсөн ағас килтерергә лә кәрәк. Т. Ғарипова. Ошо көндәрҙә генә кантондың финанс булеге, Сосновка кулагының йортон һатып алып, уҙ учреждениеһына төкөтмә һуғып ята. Р. Өмөтбаев. Беҙ атайым менән дуртмөйөшкә төкөтмә эшләнек, Марат ағайҙар бура бураны. Ғ. Хисамов.
ТӨКӨТМӘ II (Р: прощальное угощение в доме отца невесты; И.: farewell feast in the house of the bride's father; T.: düğün sonu ikramı) и. диал.
Ата йортонда ҡоҙа-ҡоҙағыйға төртмә һүҙҙәр әйтеп үткәрелгән хуш итеү һыйы. □ Прощальное угощение в доме отца невесты. Төкөтмә йолаһы. Төкөтмә мәжлесе. Төкөтмә таҡмаҡтары. Төкөтмә булғас, ҡоҙалар ҡайтышып бөтәләр.
ТӨКӘТМӘЛЕ (Р: с пристроем; И.: with an out-house; T.: müştemilatlı) с. диал.
Төкәтмәһе (2) булған. □ С пристроем. ■ Төкәтмәле өйҙөң ҡабырғаһына буй эшләнгән таҡта соланға килеп ингәс, Хажғәле ҡарт ҡараңғыла таяғы менән уңлы-һуллы һуғып шаҡылдатты. Ж. Кейекбаев.
ТӨКӨТӨЛӨҮ (төкөтөл-) ҡ. төш. ҡар. төкөтөү 2. страд, от төкөтөү 2. V Бер-бе-реһенә төкөтөлөп һалынған колхоз келәттәре артына йәшеренгән ҡояштың нурҙары юғалғас, эңер төштө. Я. Хамматов.
ТӨКӨТӨҮ (төкөт-) (Р: стукнуться; И.: bump; bob; clash; T.: çarpmak) ҡ.
1. Ҡаты бер нәмәгә ныҡ итеп төрттөрөү. □ Стукнуться, удариться. Тубәгә төкөтөу. ■ [Тубә таҡтаһының] өрлөгөнә башты төкөтмәҫ өсөн эйелеп йөрөргә кәрәк. Я. Хамматов.
2. диал. ҡар. төкәтеү. ■ Мәктәптең һул яҡ ҡабырғаһына төкөтөп ашхана төҙөу,
газ яғыулығына кусеу һәм унда эшләрлек хеҙмәткәрҙәр әҙерләуҙе хәстәрләу Баян Заһит ҡыҙының бөтөн ваҡытын алды. 3. Ҡаҙаҡбаева. Ҡайһылары диуарға баҫҡыс һөйәп, шунан урмәләргә маташа, икенселәре йыуан бурәнә менән төкөтөп, ҡәлғәнең тимер ҡапҡаһын асырға самалай. Н. Мусин. Нисек тә ҡаушамаҫҡа, нисек тә тегенең моторына төкөтөргә. И. Абдуллин.
ТӨКӨҮ (төкө-) (Р: удариться; И.: bang; bump; T.: çarpmak) ҡ.
1. Ҡаты бер нәмәгә ныҡ итеп алып барып төртөү. □ Удариться, стукнуться чем-то. Терһәкте төкөу. Тубыҡты төкөу. Башты төкөу. ■ Оҙон ҡалын кәуҙәле Тилембай, һикереп торғас, башы менән люстраны саҡ-саҡ төкөмәне. Б. Рафиҡов.
2. Мөгөҙ, маңлай менән ныҡ итеп төртә һуғыу. □ Бодаться, һыйыр төкөу. ■ Ҡапыл әйләнеп, улар [кәзәләр] төкөмәксе булдылар. Ғ. Амантай. «Бына мин һине төкөйөм әле!» — тип малайҙың яланғас эсенә һөҙә [Шәурә].
з. Биишева.
♦ Кәзә<һе> төкөү бушҡа үпкәләү. □ Обижаться из-за пустяков. [Сәғит:] Мәхмузә-кәй, ниңә һине кәзә төкөй? 3. Биишева.
ТӨКӘШМӘ (Р: угощение сопровождающих невесту после свадьбы; И.: kind of Bashkir wedding treat; T.: düğün ikramı)
и. диал. этн.
Арсыйҙарҙы бер өйҙә ҡунаҡ итеү. □ Угощение сопровождающих невесту после свадьбы. Төкәшмә ашы. Төкәшмә мәжлесе.
ТӨКӨШӨҮ (төкөш-) ҡ. урт. ҡар. төкөү. взаимн. от төкөү. ■ Ҡәзәләр, .. кәртә өҫтө-нә менеп, төкөшөп, шаярып йөрөй. Ғ. Дәүләтшин. Артиллеристар тимер юл буйлап ҙур тиҙлек менән купергә яҡынлап килгән паровоздың пар ҡаҙанын тишә атып туҡтата, уның артындағы вагондар бер-береһе менән төкөшөп ауа. Р. Өмөтбаев.
ТӨКӨШТӨРӨҮ (төкөштөр-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. төкөшөү. понуд. от төкөтөү. Ҡәзәләрҙе төкөштөрөу.
2. миф. Таҙ ауырыуын имләү йолаһы. □ Бодаться (магический способ избавления от духа парши). ■ Башҡорттарҙа таҙ төкөштөрөу йолаһы бар. Ф. Хисамитдинова.
434
ТӨКӨС с. диал. ҡар. текә. Автобустан төкөс маңлайлы кеше килеп төштө. ■ Төкөс маңлайлы кеше башлы булыр, тиҙәр. Экспедиция материалдарынан.
ТӨКӨТМӘ I (Р.: венец; И.: joist floor; T.: döşeme kirişi) и. диал. ҡар. киргә.
1. Бураның бер ҡаты. □ Венец. Төкөтмә һалыу. Төкәтмәнән өй һалыу.
2. ҡар. төкәтмә. № Урманға юл ҡалмаҫ элек төкөтмә эшләтер өсөн ағас килтерергә лә кәрәк. Т. Ғарипова. Ошо көндәрҙә генә кантондың финанс булеге, Сосновка кулагының йортон һатып алып, уҙ учреждениеһына төкөтмә һуғып ята. Р. Өмөтбаев. Беҙ атайым менән дуртмөйөшкә төкөтмә эшләнек, Марат ағайҙар бура бураны. Ғ. Хисамов.
ТӨКӨТМӘ II (Р: прощальное угощение в доме отца невесты; И.: farewell feast in the house of the bride's father; T.: düğün sonu ikramı) и. диал.
Ата йортонда ҡоҙа-ҡоҙағыйға төртмә һүҙҙәр әйтеп үткәрелгән хуш итеү һыйы. □ Прощальное угощение в доме отца невесты. Төкөтмә йолаһы. Төкөтмә мәжлесе. Төкөтмә таҡмаҡтары. Төкөтмә булғас, ҡоҙалар ҡайтышып бөтәләр.
ТӨКӘТМӘЛЕ (Р: с пристроем; И.: with an out-house; T.: müştemilatlı) с. диал.
Төкәтмәһе (2) булған. □ С пристроем. ■ Төкәтмәле өйҙөң ҡабырғаһына буй эшләнгән таҡта соланға килеп ингәс, Хажғәле ҡарт ҡараңғыла таяғы менән уңлы-һуллы һуғып шаҡылдатты. Ж. Кейекбаев.
ТӨКӨТӨЛӨҮ (төкөтөл-) ҡ. төш. ҡар. төкөтөү 2. страд, от төкөтөү 2. V Бер-бе-реһенә төкөтөлөп һалынған колхоз келәттәре артына йәшеренгән ҡояштың нурҙары юғалғас, эңер төштө. Я. Хамматов.
ТӨКӨТӨҮ (төкөт-) (Р: стукнуться; И.: bump; bob; clash; T.: çarpmak) ҡ.
1. Ҡаты бер нәмәгә ныҡ итеп төрттөрөү. □ Стукнуться, удариться. Тубәгә төкөтөу. ■ [Тубә таҡтаһының] өрлөгөнә башты төкөтмәҫ өсөн эйелеп йөрөргә кәрәк. Я. Хамматов.
2. диал. ҡар. төкәтеү. ■ Мәктәптең һул яҡ ҡабырғаһына төкөтөп ашхана төҙөу,
газ яғыулығына кусеу һәм унда эшләрлек хеҙмәткәрҙәр әҙерләуҙе хәстәрләу Баян Заһит ҡыҙының бөтөн ваҡытын алды. 3. Ҡаҙаҡбаева. Ҡайһылары диуарға баҫҡыс һөйәп, шунан урмәләргә маташа, икенселәре йыуан бурәнә менән төкөтөп, ҡәлғәнең тимер ҡапҡаһын асырға самалай. Н. Мусин. Нисек тә ҡаушамаҫҡа, нисек тә тегенең моторына төкөтөргә. И. Абдуллин.
ТӨКӨҮ (төкө-) (Р: удариться; И.: bang; bump; T.: çarpmak) ҡ.
1. Ҡаты бер нәмәгә ныҡ итеп алып барып төртөү. □ Удариться, стукнуться чем-то. Терһәкте төкөу. Тубыҡты төкөу. Башты төкөу. ■ Оҙон ҡалын кәуҙәле Тилембай, һикереп торғас, башы менән люстраны саҡ-саҡ төкөмәне. Б. Рафиҡов.
2. Мөгөҙ, маңлай менән ныҡ итеп төртә һуғыу. □ Бодаться, һыйыр төкөу. ■ Ҡапыл әйләнеп, улар [кәзәләр] төкөмәксе булдылар. Ғ. Амантай. «Бына мин һине төкөйөм әле!» — тип малайҙың яланғас эсенә һөҙә [Шәурә].
з. Биишева.
♦ Кәзә<һе> төкөү бушҡа үпкәләү. □ Обижаться из-за пустяков. [Сәғит:] Мәхмузә-кәй, ниңә һине кәзә төкөй? 3. Биишева.
ТӨКӘШМӘ (Р: угощение сопровождающих невесту после свадьбы; И.: kind of Bashkir wedding treat; T.: düğün ikramı)
и. диал. этн.
Арсыйҙарҙы бер өйҙә ҡунаҡ итеү. □ Угощение сопровождающих невесту после свадьбы. Төкәшмә ашы. Төкәшмә мәжлесе.
ТӨКӨШӨҮ (төкөш-) ҡ. урт. ҡар. төкөү. взаимн. от төкөү. ■ Ҡәзәләр, .. кәртә өҫтө-нә менеп, төкөшөп, шаярып йөрөй. Ғ. Дәүләтшин. Артиллеристар тимер юл буйлап ҙур тиҙлек менән купергә яҡынлап килгән паровоздың пар ҡаҙанын тишә атып туҡтата, уның артындағы вагондар бер-береһе менән төкөшөп ауа. Р. Өмөтбаев.
ТӨКӨШТӨРӨҮ (төкөштөр-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. төкөшөү. понуд. от төкөтөү. Ҡәзәләрҙе төкөштөрөу.
2. миф. Таҙ ауырыуын имләү йолаһы. □ Бодаться (магический способ избавления от духа парши). ■ Башҡорттарҙа таҙ төкөштөрөу йолаһы бар. Ф. Хисамитдинова.
434