Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 441
Поиск по словарям
ТӨНӘТЕҮ
ҙең төньяғы. М Был яңы «Башҡортостан ынйыһы» тарыһы төньяҡ, төньяҡ-көнсығыш райондарында ла купләп сәсеугә яраҡлы. Д. Бүләков.
3. Европа һәм Азия материктарының иң ситендәге һыуыҡ климатта ятҡан территория һәм шулай уҡ Ер шарының уға эргәләш булған поляр әлкәһе; Арктика. □ Север. Арктика. Төньяҡ боҙҙары.
4. миф. Ҡара көстәр йәшәгән ҡурҡыныс яҡ. □ Север, северная сторона, доел. Ночная сторона (в мифологии опасная сторона, населённая нечистой силой).
ТӨН ЭЙӘҺЕ и. миф. ҡар. ай тәңре. Төн эйәһен куреу.
ТӨНӘ (Р.: на днях; И.: the other day; T.: geçen gün) p.
1. Бер нисә көн элек, бер көнө. □ На днях, однажды. ■ [Гөлшәкәр:] Төнә бер көн әлеге Хәлисә ҡыҙы осраны. И. Ғиззәтуллин. «Анау туйтаңлаған нәмә — Саҙрый Хәнифәмә бәйләнеп йөҙәтә, имеш, тип һөйләй ине Байрамбикә төнә бер көн сепаратҡа кергәндә, шул йунһеҙҙең эше тугелме икән», — тип ҡараны ул [Мәликә инәй]. И. Ғиззәтуллин. [Алдарбай:] Төнә бер көн солоҡ башына ла менеп киткәйнем әле. Н. Мусин.
2. диал. Элек, күптән. □ Давно. Төнәрәк аяҙҙар булды.
ТӨНӘГЕ I (Р.: тогдашний; И.: of that time; T.: o zamanki) с.
Шул бер көнгө. □ Тогдашний. Төнәге эш. ■ Куҙ алдында төнәге бер хәтирә һурәтлә-неп, көлөмһөрәп ҡуйҙы Тимур. Й. Солтанов.
ТӨНӘГЕ II р. диал. ҡар. төнә 1. Төнәге бер көн. И Төнәге шикелле, берәй ерҙән аңдып тороп мылтыҡтан атһалар, Аллам һаҡлаһын, ҡурҡыныс! Я. Хамматов.
ТӨНӘГЕН р. диал. ҡар. төнә 1. ■ Ә бына курше округта төнәген ҡарабойҙай ярмаһы таратҡандар, хатта магазин кәштәһендә куренмәгән Бразилия кофеһы биргәндәр. Д. Бүләков.
ТӨНӘГЕС и. диал. ҡар. төнәк. Төнәгескә менеу. Төнәгестә ултырыу.
ТӨНӘГӘ и. диал. ҡар. төнәк. Тауыҡтар төнәгәгә китте.
ТӨНӘЙ БАҘАРЫНА КИТЕҮ (төнәй баҙарына кит-) (Р: заснуть; И.: go to sleep; T: uyumak) ҡ. диал.
1. Йоҡлап китеү. □ Заснуть. Балаларға төнәй баҙарына китергә ваҡыт.
2. Үлеп китеү. □ Умереть. Нығытып йоҡларға ярамай, юғиһә төнәй баҙарына ки-теуең бар.
ТӨНӘК (төнәге) (Р: насест; И.: roost; T.: tünek) и.
Тауыҡ төнәй торған таяҡ. □ Насест. ■ Әкәмәт ҡоштар икән, төн уртаһы булыуға ҡарамаҫтан, төнәктәренә һаман ҡунмайҙар. И. Абдуллин. Ул хәҙер ағас башында һандуғас булып һайрамай, моңһоҙ тауыҡтар төнәгенән юғарыраҡ кутәрелмәҫкә дусар. Р. Сабитова. Дуҫым саҡырҙы ҡунаҡҡа, тауыҡ бирҙе буләккә, һайлап алдым оҡшағанын, уҙем менеп төнәккә. Халыҡ йырынан.
ТӨНӘКЛӘҮ (төнәклә-) ҡ. диал. ҡар. төнәү 1. Тауыҡтар төнәкләгән.
ТӨНӘНЕҮ (төнән-) (Р: разориться; И.: break; go to rack and ruin; T: batmak, iflas etmek) ҡ. диал. ҡар. бөлөү 1,1.
Насар хәлгә ҡалыу; харап булыу □ Разориться. Кредит ту ләп төнәнеп бөткән. Берәй хәлгә төнәнер был.
ТӨНӘРЕҮ (төнәр-) (Р: темнеть; И.: darken; T: hava kararmak) ҡ. диал. ҡар. ҡараңғыланыу.
Ҡараңғы төшөү, күҙ бәйләнеү. □ Темнеть, потемнеть. // Потемнение. Көн төнәрҙе.
ТӨНӘТЕҮ I (төнәт-) ҡ. йөкм. төнәү I, 1. понуд. от төнәү I, 1. Тауыҡтарҙы төнәтеу. ■ [Камила:] Әтәстәрҙе ерҙә төнәтеп булмай бит, аҫыл ҡоштарға төнәу өсөн кәбәнде тиҙерәк ослап бөтәйек. И. Ғиззәтуллин.
ТӨНӘТЕҮ II (төнәт-) (Р : настаивать; И.: draw, extract; T: tentür yapmak) ҡ.
1. Дауа осөн үҫемлектең сәскә, һабаҡ йәки тамырын шыйыҡлыҡҡа һалып ултыртыу. П Настаивать.
441
ҙең төньяғы. М Был яңы «Башҡортостан ынйыһы» тарыһы төньяҡ, төньяҡ-көнсығыш райондарында ла купләп сәсеугә яраҡлы. Д. Бүләков.
3. Европа һәм Азия материктарының иң ситендәге һыуыҡ климатта ятҡан территория һәм шулай уҡ Ер шарының уға эргәләш булған поляр әлкәһе; Арктика. □ Север. Арктика. Төньяҡ боҙҙары.
4. миф. Ҡара көстәр йәшәгән ҡурҡыныс яҡ. □ Север, северная сторона, доел. Ночная сторона (в мифологии опасная сторона, населённая нечистой силой).
ТӨН ЭЙӘҺЕ и. миф. ҡар. ай тәңре. Төн эйәһен куреу.
ТӨНӘ (Р.: на днях; И.: the other day; T.: geçen gün) p.
1. Бер нисә көн элек, бер көнө. □ На днях, однажды. ■ [Гөлшәкәр:] Төнә бер көн әлеге Хәлисә ҡыҙы осраны. И. Ғиззәтуллин. «Анау туйтаңлаған нәмә — Саҙрый Хәнифәмә бәйләнеп йөҙәтә, имеш, тип һөйләй ине Байрамбикә төнә бер көн сепаратҡа кергәндә, шул йунһеҙҙең эше тугелме икән», — тип ҡараны ул [Мәликә инәй]. И. Ғиззәтуллин. [Алдарбай:] Төнә бер көн солоҡ башына ла менеп киткәйнем әле. Н. Мусин.
2. диал. Элек, күптән. □ Давно. Төнәрәк аяҙҙар булды.
ТӨНӘГЕ I (Р.: тогдашний; И.: of that time; T.: o zamanki) с.
Шул бер көнгө. □ Тогдашний. Төнәге эш. ■ Куҙ алдында төнәге бер хәтирә һурәтлә-неп, көлөмһөрәп ҡуйҙы Тимур. Й. Солтанов.
ТӨНӘГЕ II р. диал. ҡар. төнә 1. Төнәге бер көн. И Төнәге шикелле, берәй ерҙән аңдып тороп мылтыҡтан атһалар, Аллам һаҡлаһын, ҡурҡыныс! Я. Хамматов.
ТӨНӘГЕН р. диал. ҡар. төнә 1. ■ Ә бына курше округта төнәген ҡарабойҙай ярмаһы таратҡандар, хатта магазин кәштәһендә куренмәгән Бразилия кофеһы биргәндәр. Д. Бүләков.
ТӨНӘГЕС и. диал. ҡар. төнәк. Төнәгескә менеу. Төнәгестә ултырыу.
ТӨНӘГӘ и. диал. ҡар. төнәк. Тауыҡтар төнәгәгә китте.
ТӨНӘЙ БАҘАРЫНА КИТЕҮ (төнәй баҙарына кит-) (Р: заснуть; И.: go to sleep; T: uyumak) ҡ. диал.
1. Йоҡлап китеү. □ Заснуть. Балаларға төнәй баҙарына китергә ваҡыт.
2. Үлеп китеү. □ Умереть. Нығытып йоҡларға ярамай, юғиһә төнәй баҙарына ки-теуең бар.
ТӨНӘК (төнәге) (Р: насест; И.: roost; T.: tünek) и.
Тауыҡ төнәй торған таяҡ. □ Насест. ■ Әкәмәт ҡоштар икән, төн уртаһы булыуға ҡарамаҫтан, төнәктәренә һаман ҡунмайҙар. И. Абдуллин. Ул хәҙер ағас башында һандуғас булып һайрамай, моңһоҙ тауыҡтар төнәгенән юғарыраҡ кутәрелмәҫкә дусар. Р. Сабитова. Дуҫым саҡырҙы ҡунаҡҡа, тауыҡ бирҙе буләккә, һайлап алдым оҡшағанын, уҙем менеп төнәккә. Халыҡ йырынан.
ТӨНӘКЛӘҮ (төнәклә-) ҡ. диал. ҡар. төнәү 1. Тауыҡтар төнәкләгән.
ТӨНӘНЕҮ (төнән-) (Р: разориться; И.: break; go to rack and ruin; T: batmak, iflas etmek) ҡ. диал. ҡар. бөлөү 1,1.
Насар хәлгә ҡалыу; харап булыу □ Разориться. Кредит ту ләп төнәнеп бөткән. Берәй хәлгә төнәнер был.
ТӨНӘРЕҮ (төнәр-) (Р: темнеть; И.: darken; T: hava kararmak) ҡ. диал. ҡар. ҡараңғыланыу.
Ҡараңғы төшөү, күҙ бәйләнеү. □ Темнеть, потемнеть. // Потемнение. Көн төнәрҙе.
ТӨНӘТЕҮ I (төнәт-) ҡ. йөкм. төнәү I, 1. понуд. от төнәү I, 1. Тауыҡтарҙы төнәтеу. ■ [Камила:] Әтәстәрҙе ерҙә төнәтеп булмай бит, аҫыл ҡоштарға төнәу өсөн кәбәнде тиҙерәк ослап бөтәйек. И. Ғиззәтуллин.
ТӨНӘТЕҮ II (төнәт-) (Р : настаивать; И.: draw, extract; T: tentür yapmak) ҡ.
1. Дауа осөн үҫемлектең сәскә, һабаҡ йәки тамырын шыйыҡлыҡҡа һалып ултыртыу. П Настаивать.
441