Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 453
Поиск по словарям
ТӨРКӨМЛӘНЕҮ
Үҙәк Азиянан Кесе Азияға, Көнсығыш Европанан Урта Азияға тиклемге ерҙәрҙә, Урал-Волга буйында йәшәгән, телдәренә, нигеҙҙә, сингармонизм, агглютинация күренештәре хас булған халыҡтар төркөмө. □ Тюрок, тюрки, тюркские народы, тюркоязычные народы. / Тюркский. ■ Төркиҙәр борон-борондан көслө булған, Киев Русенә тиклем бик куп элгәре юғары мәҙәниәтле дәуләттәр төҙөгән. Р. Байымов. Ҡаңлылар, ҡыпсаҡтар, арғындар, алшындар — төрки ҡәбиләләр. Ғ. Ибраһимов. Мадъяр теле төрки телдәргә ныҡ яҡын. С. Поварисов.
ТӨРКИ II (Р: тюркй (письменность); И.: Turkic script; T: Türk dili) и.
Төрки халыҡтарының Урта Азия һәм Урал-Волга региондарында йәшәгән төркөмдәре өсөн XII —XIII быуаттарҙан Октябрь революцияһына тиклемге осорҙа уртаҡ яҙма тел вазифаһын үтәгән ғәрәп яҙыулы китап теле. □ Тюркй (письменность ). Иҫке төрки. Төрки таныу.
ТӨРКИЛЕК (төркилеге) (Р: тюркизм; И.: Turkism; T: Türk dilinden alınan kelime) и. лингв.
Төрки телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр йәки һүҙбәйләнештәр. □ Тюркизм. Төрки-лек һыҙаттары. Төркилекте тикшереу. Куп телдәргә төркилек хас.
ТӨРКИЛӘШЕҮ (төркиләш-) (Р: тюр-кизироваться; И.: become Turkic; T: Türkleşmek) ҡ.
Төрки булмаған халыҡтарҙың төрки мөхитендә тел ассимиляцияһына бирелеүе. □ Тюркизироваться. // Тюркизация. Төркилә-шеу куренеше. Төркиләшеу процесы. Төрки-ләшеуҙе тикшереу.
ТӨРКИЛӘШТЕРЕҮ (төркиләштер-) ҡ. йөкм. ҡар. төркиләшеү. понуд. от төркилә-шеү. Төркиләштереу процесы.
ТӨРКИСӘ (Р: по-тюркски; И.: in Turkic (script); T: Türkçe) p.
1. Төрки (I) телдә. □ По-тюркски. Төркисә белеу. М Шәме Тебризигә нисбәт ителгән был төркисә шиғырҙы атайым миңә һөйләп бирҙе. Ә.-З. Вәлиди.
2. Төрки (II) телендә. □ На тюркй. Төркисә яҙыу. Төркисәне яҡшы таныу.
ТӨРКИӘТ (Р: тюркология; И.: Turkic studies; T.: Türkiyat) и.
Төрки телле халыҡтарҙың телдәрен, тарихын, әҙәбиәтен, фольклорын, мәҙәниәтен өйрәнгән гуманитар фәндәр комплексы. □ Тюркология. / Тюркологический. Төркиәт мәсьәләләре. Төркиәт булегендә уҡыу. ■ Тел ғилеме әлкәһендә төркиәт ҙур уңыштарға өлгәшә. Ф. Хисамитдинова.
ТӨРКИӘТСЕ (Р: тюрколог; И.: Turkologist; T.: Türkolog) и.
Төркиәт өлкәһендәге белгес. □ Тюрколог. Билдәле төркиәтсе. Төркиәтселәр кәңәшмәһе. Рәсәйҙең төркиәтселәр комитеты. Әхнәф Әхмәт улы Юлдашев — башҡорт теле белгесе, төркиәтсе.
ТӨРКӨМ (Р: группа; И.: group; Т: grup) и.
1. Бер ергә тупланған бер нисә кеше, ҡош, йәнлек. □ Группа, куча, толпа. Бәләкәй төркөм. Егеттәр төркөмө. ■ Таналар төркөмөн Мәҙинә йәйләугә сығыр алдынан ғына туплап бөттө. Т. Ғарипова. Һаҡсы ҡарттың теләген телефон аша уҙ телендә кемгәлер еткерҙе, һәм бер-ике минут самаһынан берәу сығып, төркөм алдына килеп тә баҫты. Ә. Әминев.
2. Уртаҡ эш, маҡсат нигеҙендә берләшкән халыҡ. □ Группа. Төркөм етәксеһе. Төркөмгә туплау. ■ Колхозда сәсеу эштәре бөткәс, һәммәһе уҙ йортона йәбеште: картуф ултырталар, ҡойма яңырталар, ҡатындар, төркөм-төркөм төйнәлешеп, бер-береһенең өйөн йыуырға йөрөй. Т. Ғарипова.
3. Дөйөм бер сифат, үҙенсәлек менән берләшкән нәмәләр йыйымы. □ Группа, разряд. Я Башҡорт фольклорының әйтем төркөмөндә бер-береһенә бик яҡын торған, бер-береһенә бик оҡшаш булған 13-14 төрлө жанр бар. Ғ. Амантай.
4. Тереклектәр систематикаһында бер нисә ғаиләне берләштергән биологик берәмек. □ Группа, семейство. Бөжәк ашаусылар төркөмө. Йыртҡыстар төркөмө. Кимереу-селәр төркөмө.
ТӨРКӨМЛӘНЕҮ (төркөмлән-) (Р.: группироваться; И.: form groups; T: gruplaşmak) ҡ.
453
Үҙәк Азиянан Кесе Азияға, Көнсығыш Европанан Урта Азияға тиклемге ерҙәрҙә, Урал-Волга буйында йәшәгән, телдәренә, нигеҙҙә, сингармонизм, агглютинация күренештәре хас булған халыҡтар төркөмө. □ Тюрок, тюрки, тюркские народы, тюркоязычные народы. / Тюркский. ■ Төркиҙәр борон-борондан көслө булған, Киев Русенә тиклем бик куп элгәре юғары мәҙәниәтле дәуләттәр төҙөгән. Р. Байымов. Ҡаңлылар, ҡыпсаҡтар, арғындар, алшындар — төрки ҡәбиләләр. Ғ. Ибраһимов. Мадъяр теле төрки телдәргә ныҡ яҡын. С. Поварисов.
ТӨРКИ II (Р: тюркй (письменность); И.: Turkic script; T: Türk dili) и.
Төрки халыҡтарының Урта Азия һәм Урал-Волга региондарында йәшәгән төркөмдәре өсөн XII —XIII быуаттарҙан Октябрь революцияһына тиклемге осорҙа уртаҡ яҙма тел вазифаһын үтәгән ғәрәп яҙыулы китап теле. □ Тюркй (письменность ). Иҫке төрки. Төрки таныу.
ТӨРКИЛЕК (төркилеге) (Р: тюркизм; И.: Turkism; T: Türk dilinden alınan kelime) и. лингв.
Төрки телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр йәки һүҙбәйләнештәр. □ Тюркизм. Төрки-лек һыҙаттары. Төркилекте тикшереу. Куп телдәргә төркилек хас.
ТӨРКИЛӘШЕҮ (төркиләш-) (Р: тюр-кизироваться; И.: become Turkic; T: Türkleşmek) ҡ.
Төрки булмаған халыҡтарҙың төрки мөхитендә тел ассимиляцияһына бирелеүе. □ Тюркизироваться. // Тюркизация. Төркилә-шеу куренеше. Төркиләшеу процесы. Төрки-ләшеуҙе тикшереу.
ТӨРКИЛӘШТЕРЕҮ (төркиләштер-) ҡ. йөкм. ҡар. төркиләшеү. понуд. от төркилә-шеү. Төркиләштереу процесы.
ТӨРКИСӘ (Р: по-тюркски; И.: in Turkic (script); T: Türkçe) p.
1. Төрки (I) телдә. □ По-тюркски. Төркисә белеу. М Шәме Тебризигә нисбәт ителгән был төркисә шиғырҙы атайым миңә һөйләп бирҙе. Ә.-З. Вәлиди.
2. Төрки (II) телендә. □ На тюркй. Төркисә яҙыу. Төркисәне яҡшы таныу.
ТӨРКИӘТ (Р: тюркология; И.: Turkic studies; T.: Türkiyat) и.
Төрки телле халыҡтарҙың телдәрен, тарихын, әҙәбиәтен, фольклорын, мәҙәниәтен өйрәнгән гуманитар фәндәр комплексы. □ Тюркология. / Тюркологический. Төркиәт мәсьәләләре. Төркиәт булегендә уҡыу. ■ Тел ғилеме әлкәһендә төркиәт ҙур уңыштарға өлгәшә. Ф. Хисамитдинова.
ТӨРКИӘТСЕ (Р: тюрколог; И.: Turkologist; T.: Türkolog) и.
Төркиәт өлкәһендәге белгес. □ Тюрколог. Билдәле төркиәтсе. Төркиәтселәр кәңәшмәһе. Рәсәйҙең төркиәтселәр комитеты. Әхнәф Әхмәт улы Юлдашев — башҡорт теле белгесе, төркиәтсе.
ТӨРКӨМ (Р: группа; И.: group; Т: grup) и.
1. Бер ергә тупланған бер нисә кеше, ҡош, йәнлек. □ Группа, куча, толпа. Бәләкәй төркөм. Егеттәр төркөмө. ■ Таналар төркөмөн Мәҙинә йәйләугә сығыр алдынан ғына туплап бөттө. Т. Ғарипова. Һаҡсы ҡарттың теләген телефон аша уҙ телендә кемгәлер еткерҙе, һәм бер-ике минут самаһынан берәу сығып, төркөм алдына килеп тә баҫты. Ә. Әминев.
2. Уртаҡ эш, маҡсат нигеҙендә берләшкән халыҡ. □ Группа. Төркөм етәксеһе. Төркөмгә туплау. ■ Колхозда сәсеу эштәре бөткәс, һәммәһе уҙ йортона йәбеште: картуф ултырталар, ҡойма яңырталар, ҡатындар, төркөм-төркөм төйнәлешеп, бер-береһенең өйөн йыуырға йөрөй. Т. Ғарипова.
3. Дөйөм бер сифат, үҙенсәлек менән берләшкән нәмәләр йыйымы. □ Группа, разряд. Я Башҡорт фольклорының әйтем төркөмөндә бер-береһенә бик яҡын торған, бер-береһенә бик оҡшаш булған 13-14 төрлө жанр бар. Ғ. Амантай.
4. Тереклектәр систематикаһында бер нисә ғаиләне берләштергән биологик берәмек. □ Группа, семейство. Бөжәк ашаусылар төркөмө. Йыртҡыстар төркөмө. Кимереу-селәр төркөмө.
ТӨРКӨМЛӘНЕҮ (төркөмлән-) (Р.: группироваться; И.: form groups; T: gruplaşmak) ҡ.
453