Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 471
Поиск по словарям
ТӨТӘҪЛӘҮ
2. кар. төтөнсә. Төтөннөктән төтөн бор-хоу. Төтөннөк төтөн ҡайтара. Төтөннөктән йылы пар сығып тора.
ТӨТӨНСӘ (Р.: отдушина; И.: vent; Т.: hava deliği) и. диал. ҡар. төнлөк.
Төтөн йә йылы һауа, пар сыҡһын өсөн яһалған ярыҡ, тишек. □ Отдушина, вентиляционное отверстие (для выхода нагретого воздуха, дыма, пара). Мейес төшөнсәһе. Баҙ төшөнсәһе. Картуф соҡороноң төшөнсәһе. Мөгәрәп төшөнсәһе.
ТӨТӨНҺӨҘ I (Р.: бездымный; И.: smokeless; T: dumansız) с.
Янғанда төтөн бүлеп сығармай торған.
□ Бездымный. Төтөнһөҙ дары. Төтөнһөҙ усаҡ. Төтөнһөҙ тәмәке. Төтөнһөҙ сыра. ■ Шағырҙан утын йыйҙырмаҫҡа. Шағырҙан ат ҡаратмаҫҡа. Шағырҙы усаҡ янында төтөнһөҙ яҡҡа ултыртырға, тип «указ» сығарҙы [Мирғасим]. И. Абдуллин.
ТӨТӨНҺӨҘ II (Р: без дыма; И.: smokeless; T.: dumansız) р.
Янғанда төтөн бүлеп сығармай торған.
□ Без дыма. Төтөнһөҙ яныу. ■ Айҙан артыҡ кешеһеҙ, төтөнһөҙ ултырған был өй Тупыс өсөн ҡурҡыныс тыуҙырмай. С. Ильясов. • Ут төтөнһөҙ, ил етемһеҙ булмаҫ. Әйтем.
ТӨТӨН ЮЛЫ (Р: дымоход; И.: flue; T.: duman yolu) и.
Мейес эсенән төтөндөң тышҡа сығыу юлы. □ Дымоход. Төтөн юлын дөрөҫ эшләу. Төтөн юлы схемаһы. ■ Төтөн юлы еңеләйеп ҡалған көл шарсыҡты уҙенең ҡоромло боғаҙына гөрөлдәтеп һурып алды. Ә. Байрамов.
ТӨТӨРӘ I (Р: тусклый; И.: dim, dull; T.: donuk) с. диал. ҡар. тоноҡ.
Асыҡ, ялтыр булмаған; һүрәнке, бөләңгерт. □ Тусклый, мутный. Төтөрә шишмә һыуы. Төтөрә төҫтәр. Төтөрә быяла. Ҡарын тәҙрә аша төтөрә яҡтылыҡ төшә.
ТӨТӨРӘ II (Р: тускло; И.: dimly, indistinctly; T.: donuk) р. диал. ҡар. тоноҡ.
Асыҡ, ялтыр түгел; һүрәнке, бөләңгерт итеп. □ Тускло. Ручкам төтөрә яҙа. Яры ҡаплаған куҙ төтөрә курһәтә. Шәм төтөрә генә яна.
ТӨТӨҮ (тот-) ҡ. диал. ҡар. төткәү. Бөтөн язаларға ла тотоу. Буранлы ҡыштарға тө-төу. Төтөп йөрөу. Төтөп тороу. ■ Нисек төшһөн минең был йөрәгем ғумерем буйы йотҡан ялҡынға. Халыҡ ижадынан.
ТӨТӘҒАС (Р.: лиственница; И.: larch; Т: melez ağacı) и. диал. ҡар. ҡарағас.
Көҙ көнө ылыҫын ҡоя торған, йомшаҡ ылыҫлы, затлы ҡаты ағас. □ Лиственница, карагач. / Карагачевый (лат. Larix). Төтә-ғас сайыры. Төтәғас тубырсығы. Себер тө-тәғасы. Төтәғас урманы. Төтәғастан йорт һалыу. ■ Төҙөлөш материалы булараҡ, төтәғас бер ҡасан да серемәй. Экспедиция материалдарынан.
ТӨТӘНӘК (төтәнәге) (Р: коптилка; И.: bitch lamp; T: kandil) и. диал. ҡар. һуҡыр шәм.
1. Быялаһыҙ кәрәсин лампа йә яғыулыҡ һалынған һауытҡа фитиль йә милтә ҡуйып эшләнгән шәм. □ Коптилка. Төтәнәк яндырып йәшәу. Төтәнәк яһап алыу. Төтәнәктең кәрәсине бөтөу. Төтәнәктең утын һулпә-нәйтеу.
2. ҡар. төтөнлөк 1, 2. Тирмә башындағы төтәнәктән шыйыҡ ҡына төтөн сығып тора.
ТӨТӘҪЛӘНЕҮ (төтәҫлән ) ҡ. төш. ҡар. төтәҫләү, страд, от төтәҫләү. ■ Кук йөҙө төтәҫләнгән, ҡибла яҡтан ел бәрелә, дауыл ҡубасаҡ. Н. Мусин. Тимер мейестең һис ваҡытта төтөндө ҡыҙғанмауы арҡаһында, өй стенаһының йышылмаған, бары балта менән генә юнылған бурәнәләре һәм тушәм таҡталары төтәҫләнгәндәр, ҡарайғандар. Ғ. Хәйри. Кук йөҙө төтәҫләнһә, дауыл була. һынамыштан.
ТӨТӘҪЛӘТЕҮ (төтәҫләт-) ҡ. йөкм. ҡар. төтәҫләү, понуд. от төтәҫләү. Көбө төтәҫ-ләтеу. Булмәне төтәҫләтеп бөтөу. Тирә-йунде төтәҫләтеп сығыу.
ТӨТӘҪЛӘҮ (төтәҫлә-) (Р: обкуривать; И.: fumigate, smoke; T.: tütsülemek) ҡ.
1. Төтөн менән ыҫлау, төтөн бөркөү. □ Обкуривать. Умарта ҡортон төтәҫләу. Айыуҙы өңөнән төтәҫләп сығарыу. Мәмерйәне тө-тәҫләу. ■ Имсе ҡарсыҡ Әсмә апайҙы утлы
471
2. кар. төтөнсә. Төтөннөктән төтөн бор-хоу. Төтөннөк төтөн ҡайтара. Төтөннөктән йылы пар сығып тора.
ТӨТӨНСӘ (Р.: отдушина; И.: vent; Т.: hava deliği) и. диал. ҡар. төнлөк.
Төтөн йә йылы һауа, пар сыҡһын өсөн яһалған ярыҡ, тишек. □ Отдушина, вентиляционное отверстие (для выхода нагретого воздуха, дыма, пара). Мейес төшөнсәһе. Баҙ төшөнсәһе. Картуф соҡороноң төшөнсәһе. Мөгәрәп төшөнсәһе.
ТӨТӨНҺӨҘ I (Р.: бездымный; И.: smokeless; T: dumansız) с.
Янғанда төтөн бүлеп сығармай торған.
□ Бездымный. Төтөнһөҙ дары. Төтөнһөҙ усаҡ. Төтөнһөҙ тәмәке. Төтөнһөҙ сыра. ■ Шағырҙан утын йыйҙырмаҫҡа. Шағырҙан ат ҡаратмаҫҡа. Шағырҙы усаҡ янында төтөнһөҙ яҡҡа ултыртырға, тип «указ» сығарҙы [Мирғасим]. И. Абдуллин.
ТӨТӨНҺӨҘ II (Р: без дыма; И.: smokeless; T.: dumansız) р.
Янғанда төтөн бүлеп сығармай торған.
□ Без дыма. Төтөнһөҙ яныу. ■ Айҙан артыҡ кешеһеҙ, төтөнһөҙ ултырған был өй Тупыс өсөн ҡурҡыныс тыуҙырмай. С. Ильясов. • Ут төтөнһөҙ, ил етемһеҙ булмаҫ. Әйтем.
ТӨТӨН ЮЛЫ (Р: дымоход; И.: flue; T.: duman yolu) и.
Мейес эсенән төтөндөң тышҡа сығыу юлы. □ Дымоход. Төтөн юлын дөрөҫ эшләу. Төтөн юлы схемаһы. ■ Төтөн юлы еңеләйеп ҡалған көл шарсыҡты уҙенең ҡоромло боғаҙына гөрөлдәтеп һурып алды. Ә. Байрамов.
ТӨТӨРӘ I (Р: тусклый; И.: dim, dull; T.: donuk) с. диал. ҡар. тоноҡ.
Асыҡ, ялтыр булмаған; һүрәнке, бөләңгерт. □ Тусклый, мутный. Төтөрә шишмә һыуы. Төтөрә төҫтәр. Төтөрә быяла. Ҡарын тәҙрә аша төтөрә яҡтылыҡ төшә.
ТӨТӨРӘ II (Р: тускло; И.: dimly, indistinctly; T.: donuk) р. диал. ҡар. тоноҡ.
Асыҡ, ялтыр түгел; һүрәнке, бөләңгерт итеп. □ Тускло. Ручкам төтөрә яҙа. Яры ҡаплаған куҙ төтөрә курһәтә. Шәм төтөрә генә яна.
ТӨТӨҮ (тот-) ҡ. диал. ҡар. төткәү. Бөтөн язаларға ла тотоу. Буранлы ҡыштарға тө-төу. Төтөп йөрөу. Төтөп тороу. ■ Нисек төшһөн минең был йөрәгем ғумерем буйы йотҡан ялҡынға. Халыҡ ижадынан.
ТӨТӘҒАС (Р.: лиственница; И.: larch; Т: melez ağacı) и. диал. ҡар. ҡарағас.
Көҙ көнө ылыҫын ҡоя торған, йомшаҡ ылыҫлы, затлы ҡаты ағас. □ Лиственница, карагач. / Карагачевый (лат. Larix). Төтә-ғас сайыры. Төтәғас тубырсығы. Себер тө-тәғасы. Төтәғас урманы. Төтәғастан йорт һалыу. ■ Төҙөлөш материалы булараҡ, төтәғас бер ҡасан да серемәй. Экспедиция материалдарынан.
ТӨТӘНӘК (төтәнәге) (Р: коптилка; И.: bitch lamp; T: kandil) и. диал. ҡар. һуҡыр шәм.
1. Быялаһыҙ кәрәсин лампа йә яғыулыҡ һалынған һауытҡа фитиль йә милтә ҡуйып эшләнгән шәм. □ Коптилка. Төтәнәк яндырып йәшәу. Төтәнәк яһап алыу. Төтәнәктең кәрәсине бөтөу. Төтәнәктең утын һулпә-нәйтеу.
2. ҡар. төтөнлөк 1, 2. Тирмә башындағы төтәнәктән шыйыҡ ҡына төтөн сығып тора.
ТӨТӘҪЛӘНЕҮ (төтәҫлән ) ҡ. төш. ҡар. төтәҫләү, страд, от төтәҫләү. ■ Кук йөҙө төтәҫләнгән, ҡибла яҡтан ел бәрелә, дауыл ҡубасаҡ. Н. Мусин. Тимер мейестең һис ваҡытта төтөндө ҡыҙғанмауы арҡаһында, өй стенаһының йышылмаған, бары балта менән генә юнылған бурәнәләре һәм тушәм таҡталары төтәҫләнгәндәр, ҡарайғандар. Ғ. Хәйри. Кук йөҙө төтәҫләнһә, дауыл була. һынамыштан.
ТӨТӘҪЛӘТЕҮ (төтәҫләт-) ҡ. йөкм. ҡар. төтәҫләү, понуд. от төтәҫләү. Көбө төтәҫ-ләтеу. Булмәне төтәҫләтеп бөтөу. Тирә-йунде төтәҫләтеп сығыу.
ТӨТӘҪЛӘҮ (төтәҫлә-) (Р: обкуривать; И.: fumigate, smoke; T.: tütsülemek) ҡ.
1. Төтөн менән ыҫлау, төтөн бөркөү. □ Обкуривать. Умарта ҡортон төтәҫләу. Айыуҙы өңөнән төтәҫләп сығарыу. Мәмерйәне тө-тәҫләу. ■ Имсе ҡарсыҡ Әсмә апайҙы утлы
471