Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 749
Поиск по словарям
ТӘЛТЕМ
чий, лягушиный (лат. Anura). Йәшел тәлмәрйен. Үлән тәлмәрйене. Өй тәлмәрйене. Тәлмәрйен ыуылдырығы. ■ Ҡайҙалыр Ҡа-йынлыҡул буйында тәлмәрйендәр ярһып-ярһып баҡылданылар. Ә. Вәли. Оҙонкулдә тәлмәрйендәр гөрләй, әрәмәлә тартайҙар тартылдай, ҡырас буйында шишмә сылтырай, куктә йондоҙҙар куҙ ҡыҫыша, талғын ел, шыбырлатып, ҡайын япраҡтарын һанай. Р. Ғабдрахманов. Эргәләге таллыҡта һайрар ҡош әҫәре юҡмы, әллә һәммәһе бер юлы тынып ҡалғанмы — бары тик тәлмәрйендәр генә ара-тирә баҡылдаша. М. Иҙелбаев.
2. миф. Төрлө ырымдар, тыйыуҙар, боҙом менән бәйле йән эйәһе. □ Лягушка (в мифологии, связано со многими обрядами, запретами, порчей). М Бала тапмаған ҡатындың кендегенә куҙ тейгән, тип тәлмәрйен ултыртҡандар. «Башҡорт мифологияһынан. [Гөлкәй:] Тәлмәрйен — ямғыр илсеһе, муллыҡ, уңдырышлылыҡ хәбәрсеһе, уәт! Р. Байымов.
ТӘЛМӘРЙЕН АРҠАНЛАУ (Р: маги ческий способ вызывания дождя; И.: sort of magical rite; T: yağmur yağdırma töreni) и. этн.
Ямғыр теләү ысулы. □ Магический способ вызывания дождя. М Тәлмәрйенде тотоп алып, ямғыр яуҙыртыу өсөн ағасҡа бәй-ләуҙе тәлмәрйен арҡанлау, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы » нан.
ТӘЛМӘРЙЕН БҮЛЕҮ (Р.: способ порчи; И.: sort of hexe; T.: bir tür büyü) и. этн.
Боҙом төрө. □ Способ порчи. Ҡаты боҙом өсөн тәлмәрйен булеу башҡарылған.
ТӘЛМӘРЙЕН БӘЙЛӘҮ (Р: способ вызывания дождя; И.: kind of magical rite; T.: yağmur yağdırma töreni) и. этн.
Ямғыр теләү ысулы. □ Способ вызывания дождя (привязывание лягушки). ■ Ямғыр яуҙырыу өсөн тәлмәрйен бәйләу ырымы бар. «Башҡорт мифологияһынан.
ТӘЛМӘРЙЕН ЕБӘГЕ (Р: улотрикс;
И.: kind of algae; T: yosun) и. диал. ҡар. ылымыҡ.
һыуҙа мамыҡланып ятҡан йәшел үҫемлек, баҡасай. □ Улотрикс (лат. Ulothrix).
һыуҙың төбө тәлмәрйен ебәге менән ҡапланған.
ТӘЛМӘРЙЕН ТӘҢКӘҺЕ (Р.: ряска; И.: duckweed; T: su mercimeği) и. бот.
һыу өҫтөндә йөҙөп йөрөгән ваҡ ҡына түңәрәк япраҡлы күл үләне. □ Ряска (лат. Lemna). Ҡулдә тәлмәрйен тәңкәләре куп.
ТӘЛМӘРЙЕН ҮЛӘНЕ (Р.: лягушачий водокрас; И.: frogbit; T: kurbağa zehiri) и. бот.
Ваҡ аҡ сәскәле, һыу өҫтөнә түшәлеп үҫкән бәләкәй генә түңәрәк япраҡлы үлән. □ Лягушачий водокрас (лат. Hydrocharis morsus-гапае). Йылғаның уң яҡ сите тәлмәрйен уләне менән ҡапланған.
ТӘЛМӘРЙЕН ЯПРАҒЫ (Р: подбел;
И.: bog rosemary; T: takımyıldız) и. бот.
Һыу ситендә үҫә торған аҫҡы яғы аҡ төҫтәге эре япраҡлы үлән. □ Подбел, белокопытник, белолистник (лат. Andromeda). Тәлмәрйен япрағын өҙөп алыу.
ТӘЛПӘК (Р: маленький (о носе); И.: small (of a nose); T.: küçük (burun) с. һөйл.
Төймә кеүек бәләкәй (танауға ҡарата).
□ Маленький (о носе). Тәлпәк танау. Тәлпәк танаулы ҡыҙ.
ТӘЛПӘН (Р: лещ средней величины; И.: medium-sized bream; T: çapak) и. диал.
Уртаса ҙурлыҡтағы ҡорман балығы. □ Лещ средней величины. Тәлпән тотоу. Тәл-пән эләгеу. Был ятыуҙа тәлпәндәр куп.
ТӘЛПӘС и. диал. ҡар. бәләкәй тел. ■ Тел тәлпәскә бирә, тәлпәс ярҙан ҡолата (аштың тамаҡтан утеуе). Йомаҡ.
ТӘЛТ (Р: неглубокий (о снеге); И.: thin (of a snow layer); T.: derin olmayan (kar) с. һөйл.
Ҡалын булмаған, йоҡа (ҡар ҡатламына ҡарата). □ Неглубокий (о снеге). Тәлт ҡар. Баҫыуҙың был осонда ҡар тәлт кенә.
ТӘЛТЕМ I (Р: название одного из башкирских родов; И.: name of Bashkir clan; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бер башҡорт ырыуының исеме. □ Название одного из башкирских родов. Тәлтем ырыуы ерҙәре. Тәлтем ырыуынан булыу. Тәлтем ырыуына ҡараған аймаҡтар.
749
чий, лягушиный (лат. Anura). Йәшел тәлмәрйен. Үлән тәлмәрйене. Өй тәлмәрйене. Тәлмәрйен ыуылдырығы. ■ Ҡайҙалыр Ҡа-йынлыҡул буйында тәлмәрйендәр ярһып-ярһып баҡылданылар. Ә. Вәли. Оҙонкулдә тәлмәрйендәр гөрләй, әрәмәлә тартайҙар тартылдай, ҡырас буйында шишмә сылтырай, куктә йондоҙҙар куҙ ҡыҫыша, талғын ел, шыбырлатып, ҡайын япраҡтарын һанай. Р. Ғабдрахманов. Эргәләге таллыҡта һайрар ҡош әҫәре юҡмы, әллә һәммәһе бер юлы тынып ҡалғанмы — бары тик тәлмәрйендәр генә ара-тирә баҡылдаша. М. Иҙелбаев.
2. миф. Төрлө ырымдар, тыйыуҙар, боҙом менән бәйле йән эйәһе. □ Лягушка (в мифологии, связано со многими обрядами, запретами, порчей). М Бала тапмаған ҡатындың кендегенә куҙ тейгән, тип тәлмәрйен ултыртҡандар. «Башҡорт мифологияһынан. [Гөлкәй:] Тәлмәрйен — ямғыр илсеһе, муллыҡ, уңдырышлылыҡ хәбәрсеһе, уәт! Р. Байымов.
ТӘЛМӘРЙЕН АРҠАНЛАУ (Р: маги ческий способ вызывания дождя; И.: sort of magical rite; T: yağmur yağdırma töreni) и. этн.
Ямғыр теләү ысулы. □ Магический способ вызывания дождя. М Тәлмәрйенде тотоп алып, ямғыр яуҙыртыу өсөн ағасҡа бәй-ләуҙе тәлмәрйен арҡанлау, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы » нан.
ТӘЛМӘРЙЕН БҮЛЕҮ (Р.: способ порчи; И.: sort of hexe; T.: bir tür büyü) и. этн.
Боҙом төрө. □ Способ порчи. Ҡаты боҙом өсөн тәлмәрйен булеу башҡарылған.
ТӘЛМӘРЙЕН БӘЙЛӘҮ (Р: способ вызывания дождя; И.: kind of magical rite; T.: yağmur yağdırma töreni) и. этн.
Ямғыр теләү ысулы. □ Способ вызывания дождя (привязывание лягушки). ■ Ямғыр яуҙырыу өсөн тәлмәрйен бәйләу ырымы бар. «Башҡорт мифологияһынан.
ТӘЛМӘРЙЕН ЕБӘГЕ (Р: улотрикс;
И.: kind of algae; T: yosun) и. диал. ҡар. ылымыҡ.
һыуҙа мамыҡланып ятҡан йәшел үҫемлек, баҡасай. □ Улотрикс (лат. Ulothrix).
һыуҙың төбө тәлмәрйен ебәге менән ҡапланған.
ТӘЛМӘРЙЕН ТӘҢКӘҺЕ (Р.: ряска; И.: duckweed; T: su mercimeği) и. бот.
һыу өҫтөндә йөҙөп йөрөгән ваҡ ҡына түңәрәк япраҡлы күл үләне. □ Ряска (лат. Lemna). Ҡулдә тәлмәрйен тәңкәләре куп.
ТӘЛМӘРЙЕН ҮЛӘНЕ (Р.: лягушачий водокрас; И.: frogbit; T: kurbağa zehiri) и. бот.
Ваҡ аҡ сәскәле, һыу өҫтөнә түшәлеп үҫкән бәләкәй генә түңәрәк япраҡлы үлән. □ Лягушачий водокрас (лат. Hydrocharis morsus-гапае). Йылғаның уң яҡ сите тәлмәрйен уләне менән ҡапланған.
ТӘЛМӘРЙЕН ЯПРАҒЫ (Р: подбел;
И.: bog rosemary; T: takımyıldız) и. бот.
Һыу ситендә үҫә торған аҫҡы яғы аҡ төҫтәге эре япраҡлы үлән. □ Подбел, белокопытник, белолистник (лат. Andromeda). Тәлмәрйен япрағын өҙөп алыу.
ТӘЛПӘК (Р: маленький (о носе); И.: small (of a nose); T.: küçük (burun) с. һөйл.
Төймә кеүек бәләкәй (танауға ҡарата).
□ Маленький (о носе). Тәлпәк танау. Тәлпәк танаулы ҡыҙ.
ТӘЛПӘН (Р: лещ средней величины; И.: medium-sized bream; T: çapak) и. диал.
Уртаса ҙурлыҡтағы ҡорман балығы. □ Лещ средней величины. Тәлпән тотоу. Тәл-пән эләгеу. Был ятыуҙа тәлпәндәр куп.
ТӘЛПӘС и. диал. ҡар. бәләкәй тел. ■ Тел тәлпәскә бирә, тәлпәс ярҙан ҡолата (аштың тамаҡтан утеуе). Йомаҡ.
ТӘЛТ (Р: неглубокий (о снеге); И.: thin (of a snow layer); T.: derin olmayan (kar) с. һөйл.
Ҡалын булмаған, йоҡа (ҡар ҡатламына ҡарата). □ Неглубокий (о снеге). Тәлт ҡар. Баҫыуҙың был осонда ҡар тәлт кенә.
ТӘЛТЕМ I (Р: название одного из башкирских родов; И.: name of Bashkir clan; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бер башҡорт ырыуының исеме. □ Название одного из башкирских родов. Тәлтем ырыуы ерҙәре. Тәлтем ырыуынан булыу. Тәлтем ырыуына ҡараған аймаҡтар.
749