Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 768
Поиск по словарям
ТӘПӘЙ БАҪЫУ
лып китте. һ. Дәүләтшина. Ошо ергә мисәтләнеп ҡалған кескәй генә тәпәй эҙҙәрем. Ә. Атнабаев.
3. диал. ҡар. аяҡ I.
ТӘПӘЙ БАҪЫУ (тәпәй баҫ-) (Р.: начинать ходить (о ребёнке); И.: start toddling; T.: yürümeye başlamak (bebek) ҡ.
Баланың аяҡҡа баҫып йөрөй башлауы (балаға ҡарата). □ Начинать ходить (о ребёнке). Улым тәпәй баҫты. ■ Тыуған ауыл, ғәзиз төйәгебеҙ, тәу һулышты алған яғыбыҙ, һиндә — беҙҙең тәуләп тәпәй баҫҡан, тәуләп төпәй булған сағыбыҙ! Ш. Бикҡол. Тәпәй баҫҡан тупрағым, тәгәрәп уҫкән ҡырҙарым. Р. Ураҡсина.
ТӘПӘЙ КИТЕҮ (тәпәй кит-) (Р.: начинать ходить (о ребёнке); И.: begin to toddle; T.: yürümeye başlamak) ҡ. ҡар. атлау 1.
Йөрөй башлау (балаға ҡарата). □ Начинать ходить (о ребёнке). Бәләкәс тәпәй киткән. Бәпесем йәше тулмаҫтан тәпәй китте.
ТӘПӘЙЛӘТЕҮ (тәпәйләт-) ҡ. һөйл. йөкм. ҡар. тәпәйләү 2. понуд. от тәпәйләү 2. Тәпәйләтеп алып барыу.
ТӘПӘЙЛӘҮ (тәпәйлә-) (Р.: начать ходить (о ребёнке); И.: start toddling; T.: yürümeye başlamak) ҡ.
1. Атлай башлау (балаға ҡарата). □ Начать ходить (о ребёнке). Бала тәпәйләй башланы. Бәпесе тәпәйләй.
2. Йәйәү атлау. □ Идти пешком, топать. Тәпәйләп барыу. Биш саҡрым тәпәйләнек. Ауылға тиклем тәпәйләнек.
ТӘПӘЙСӘ I (Р.: коньки; И.: skates; Т.: patin) и. диал. ҡар. коньки.
Аяҡ кейеменә беркетеп боҙҙа шыуыу өсөн эшләнгән үткер ҡырлы тимер табан. П Коньки. Тдпәйсәлд шыуыу. Ҡышын тәпәй-сәлә шыуабыҙ.
ТӘПӘЙСӘ II (Р: лапчатка гусиная; И.: grass species; T.: beşparmak otu) и. диал. ҡар. ҡаҙ үләне.
Һап-Һары сәскәле ҡара йәшкелт төҫтәге ике яҡҡа йәйелгән парлы япраҡ саталары менән айырылған үлән. □ Лапчатка гусиная (лат. Potentilla anserina).
ТӘПӘЙ ТОРОУ (тәпәй тор-) ҡ. ҡар. тәпәй баҫыу. В Бибисара менән Заһиттың
улы Шамил .. тәпәй тороп йөрөй башлаған. Я. Хамматов.
ТӘПӘЙ ТУЙЫ (Р: обычай наделения ребёнка «ногой»; И.: king of infant protecting rite; T.: bir tür gelenek) и. этн.
Бала атлай башлағас, уны яман көстәрҙән, ауырыуҙарҙан һаҡлау өсөн үткәрелгән байрам. □ Обычай наделения ребёнка «ногой» (проводимый в связи с первыми шагами ребёнка и направленный на защиту его от злых сил, болезней). ■ Тәпәй туйы ут-кәргәндәр. Тәпәй туйында ошо һамаҡты әйткәндәр: «Тәпәй, тәпәй йөрөһөн, дегәнәк быға теймәһен». «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТӘПӘК с. диал. ҡар. тәпәшәк. Тәпәк өҫтәл. Тәпәк тау.
ТӘПӘЛДЕРЕК (тәпәлдереге) (Р: скоба; И.: cramp (-iron), clamp; T.: ağaç kovuğundaki arı kovanlarına binme âleti) и. этн.
Солоҡ ағасында тороу өсөн ҡулайлама. □ Скоба (приспособление для восхождения на бортевое дерево). Тәпәлдерек тағыу. Тәпәл-деректе бәйләу. В [Алдар] Ғилмияза менән юлға сыҡты, сөнки солоҡ балы алғанда яңғыҙ кешегә ауырға тура килә: юғарыға бөтә нәмәне бер юлы алып менеп булмай, аҫтан берәу, бал кунәген, тәпәлдерек, бысаҡ, балта, ҡортто ыҫлай торған сөрөктө, ал яғы йукә-нән селтәрләп эшләнгән куҙлекте арҡатауға тағып, солоҡҡа менеусегә кутәрешә. Н. Мусин.
ТӘПӘЛТЕРЕК (тәпәлтереге) (Р: поднос под самовар; И.: samovar tray; T.: semaver tepsisi) и. диал.
1. Самауыр аҫтына ҡуя торған бәләкәй батмус, табанса (1). □ Поднос под самовар. Самауырҙы тәпәлтереккә ултыртыу. Тәпәлтеректе ялтыратыу.
2. Арбаға баҫып менә торған баҫҡыс. □ Подножка (у телеги). Тәпәлтереккә баҫыу.
3. Солоҡ ағасында тороу өсөн ҡулайлама. □ Подножка (в бортях). Тәпәлтерек тағыу. Тәпәлтеректе нығытыу.
ТӘПӘЛӘҮ (тәпәлә-) (Р: бить кого-л:, И.: beat smb; T.: dövmek) ҡ.
Бәреп-һуғып туҡмау. □ Бить, ударить кого-л. Тәпәләп алыу. Тәпәләп ташлау. В Тәпәскә: «Тәпәлә, тәпәс!» — тип әйтһәң, хә
768
лып китте. һ. Дәүләтшина. Ошо ергә мисәтләнеп ҡалған кескәй генә тәпәй эҙҙәрем. Ә. Атнабаев.
3. диал. ҡар. аяҡ I.
ТӘПӘЙ БАҪЫУ (тәпәй баҫ-) (Р.: начинать ходить (о ребёнке); И.: start toddling; T.: yürümeye başlamak (bebek) ҡ.
Баланың аяҡҡа баҫып йөрөй башлауы (балаға ҡарата). □ Начинать ходить (о ребёнке). Улым тәпәй баҫты. ■ Тыуған ауыл, ғәзиз төйәгебеҙ, тәу һулышты алған яғыбыҙ, һиндә — беҙҙең тәуләп тәпәй баҫҡан, тәуләп төпәй булған сағыбыҙ! Ш. Бикҡол. Тәпәй баҫҡан тупрағым, тәгәрәп уҫкән ҡырҙарым. Р. Ураҡсина.
ТӘПӘЙ КИТЕҮ (тәпәй кит-) (Р.: начинать ходить (о ребёнке); И.: begin to toddle; T.: yürümeye başlamak) ҡ. ҡар. атлау 1.
Йөрөй башлау (балаға ҡарата). □ Начинать ходить (о ребёнке). Бәләкәс тәпәй киткән. Бәпесем йәше тулмаҫтан тәпәй китте.
ТӘПӘЙЛӘТЕҮ (тәпәйләт-) ҡ. һөйл. йөкм. ҡар. тәпәйләү 2. понуд. от тәпәйләү 2. Тәпәйләтеп алып барыу.
ТӘПӘЙЛӘҮ (тәпәйлә-) (Р.: начать ходить (о ребёнке); И.: start toddling; T.: yürümeye başlamak) ҡ.
1. Атлай башлау (балаға ҡарата). □ Начать ходить (о ребёнке). Бала тәпәйләй башланы. Бәпесе тәпәйләй.
2. Йәйәү атлау. □ Идти пешком, топать. Тәпәйләп барыу. Биш саҡрым тәпәйләнек. Ауылға тиклем тәпәйләнек.
ТӘПӘЙСӘ I (Р.: коньки; И.: skates; Т.: patin) и. диал. ҡар. коньки.
Аяҡ кейеменә беркетеп боҙҙа шыуыу өсөн эшләнгән үткер ҡырлы тимер табан. П Коньки. Тдпәйсәлд шыуыу. Ҡышын тәпәй-сәлә шыуабыҙ.
ТӘПӘЙСӘ II (Р: лапчатка гусиная; И.: grass species; T.: beşparmak otu) и. диал. ҡар. ҡаҙ үләне.
Һап-Һары сәскәле ҡара йәшкелт төҫтәге ике яҡҡа йәйелгән парлы япраҡ саталары менән айырылған үлән. □ Лапчатка гусиная (лат. Potentilla anserina).
ТӘПӘЙ ТОРОУ (тәпәй тор-) ҡ. ҡар. тәпәй баҫыу. В Бибисара менән Заһиттың
улы Шамил .. тәпәй тороп йөрөй башлаған. Я. Хамматов.
ТӘПӘЙ ТУЙЫ (Р: обычай наделения ребёнка «ногой»; И.: king of infant protecting rite; T.: bir tür gelenek) и. этн.
Бала атлай башлағас, уны яман көстәрҙән, ауырыуҙарҙан һаҡлау өсөн үткәрелгән байрам. □ Обычай наделения ребёнка «ногой» (проводимый в связи с первыми шагами ребёнка и направленный на защиту его от злых сил, болезней). ■ Тәпәй туйы ут-кәргәндәр. Тәпәй туйында ошо һамаҡты әйткәндәр: «Тәпәй, тәпәй йөрөһөн, дегәнәк быға теймәһен». «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТӘПӘК с. диал. ҡар. тәпәшәк. Тәпәк өҫтәл. Тәпәк тау.
ТӘПӘЛДЕРЕК (тәпәлдереге) (Р: скоба; И.: cramp (-iron), clamp; T.: ağaç kovuğundaki arı kovanlarına binme âleti) и. этн.
Солоҡ ағасында тороу өсөн ҡулайлама. □ Скоба (приспособление для восхождения на бортевое дерево). Тәпәлдерек тағыу. Тәпәл-деректе бәйләу. В [Алдар] Ғилмияза менән юлға сыҡты, сөнки солоҡ балы алғанда яңғыҙ кешегә ауырға тура килә: юғарыға бөтә нәмәне бер юлы алып менеп булмай, аҫтан берәу, бал кунәген, тәпәлдерек, бысаҡ, балта, ҡортто ыҫлай торған сөрөктө, ал яғы йукә-нән селтәрләп эшләнгән куҙлекте арҡатауға тағып, солоҡҡа менеусегә кутәрешә. Н. Мусин.
ТӘПӘЛТЕРЕК (тәпәлтереге) (Р: поднос под самовар; И.: samovar tray; T.: semaver tepsisi) и. диал.
1. Самауыр аҫтына ҡуя торған бәләкәй батмус, табанса (1). □ Поднос под самовар. Самауырҙы тәпәлтереккә ултыртыу. Тәпәлтеректе ялтыратыу.
2. Арбаға баҫып менә торған баҫҡыс. □ Подножка (у телеги). Тәпәлтереккә баҫыу.
3. Солоҡ ағасында тороу өсөн ҡулайлама. □ Подножка (в бортях). Тәпәлтерек тағыу. Тәпәлтеректе нығытыу.
ТӘПӘЛӘҮ (тәпәлә-) (Р: бить кого-л:, И.: beat smb; T.: dövmek) ҡ.
Бәреп-һуғып туҡмау. □ Бить, ударить кого-л. Тәпәләп алыу. Тәпәләп ташлау. В Тәпәскә: «Тәпәлә, тәпәс!» — тип әйтһәң, хә
768