Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 794
Поиск по словарям
ТӘҮҘӘН
3. Ниндәйҙер эштә беренсе булып, башлап; башта. □ Сначала. Тәуҙә ағайым ҡайтты. Тәуҙә эште тамамлайыҡ. Ж Иң тәуҙә «камсамулға» һонтор Мортаза яҙылды. Р. Байымов. Тәуҙә Имай, унан Ныязғол ейгә киттеләр. Һ. Дәүләтшина. Тәуҙә Заһитты саҡырттылар. Я. Хамматов. Әлеге [Зәки Вәлиди ебәргән] хөкумәт телеграммаһы тәуҙә Наливкинға килгән икән. Р. Байымов.
ТӘҮҘӘН (Р: первоначально; И.: at first, at the beginning; T.: ilkönce) p.
Нимәнеңдер башланған мәлендә, баштан.
□ Первоначально, сперва, сначала. Тәуҙән ук риза булмау. Тәуҙән ук икеләнеп тороу. Я Тәуҙән ук ҡандары ҡомарып, яралары тоҙланып килгән йыуан ҡорһаҡтар, был һуҙҙе ишеткәс, ярыла яҙҙы. Ғ. Дәүләтшин. Халыҡ тәуҙән тыныс ҡына ултырҙы, ләкин һуңға табан геуләшә башланы Р. Низамов.
ТӘҮЕР (Р: хороший; И.: nice, good; T.: iyi) с. диал. ҡар. яҡшы.
Юғары баһалы, һәйбә". □ Хороший. Тә-уер ат. Тәуер мал. Тәуер кеше. Тәуер иптәш. • Сәуер килмәй, тәуер көндәр булмай. Әйтем.
ТӘҮЕШЛӘМӘ (Р: пирог; И.: large pie; T.: börek) и. диал. ҡар. бәлеш 1,1.
Табаға йә тимергә йәйелгән ҡамыр эсенә ниндәйҙер эслек һалып, ҡамыр менән өҫтөн ҡаплап бешерелгән ашамлыҡ. □ Пирог. Итле тәуешләмә. Балан тәуешләмәһе. Алма тәуешләмәһе. Сейә тәуешләмәһе.
ТӘҮЗИҒ [ғәр. ğûj5] (Р: раздача; И.: giving out; T: tevzi) и. иҫк. кит. ҡар. өләшеү.
Кемдеңдер ниҙелер өләшеп, бүлеп биреүе.
□ Раздача. Тәузиғ таратыу. Тәузиғ биреп сығыу. Тәузиғ алыу.
ТӘҮЗИҒ ИТЕҮ (тәүзиғ ит-) (Р: раздавать; И.: distribute; share; T.: tevzi etmek) ҡ. иҫк. кит. ҡар. өләшеү.
Бүлеп таратыу. □ Раздавать. Аҡса тәузиғ итеу. Ярҙамға ебәрелгән йылы кейемдәрҙе тәузиғ итеп сығыу. Тәузиғ итеп биреу. Артҡан килемен мохтаждарға тәузиғ итеп тора.
ТӘҮЗИҒ ҠЫЛЫУ (тәүзиғ ҡыл-) ҡ. иҫк. кит. ҡар. тәүзиғ итеү.
ТӘҮКӘЛ (Р: попусту; И.: to no purpose; T: boşuna) р. диал.
һис бер файҙаһыҙға, кәрәкһеҙгә; юҡҡа.
□ Попусту, впустую, понапрасну. Тәукәлгә аҡса тугеу. Тәукәлгә ваҡыт әрәм итеу. Тәукәлгә тырышыу. Тәукәл йөрөу. Тәукәл барып ҡайтҡан.
ТӘҮЛЕК (тәүлеге) (Р: сутки; И.: day and night, twenty-four hours; T: yirmi dört saat, gün) и.
1. 24 сәғәткә тиң булған ваҡыт үлсәү берәмеге; көн һәм төндө эсенә алған ваҡыт араһы. □ Сутки. / Суточный. Тәулек эш хаҡы. Тәулек һауым. Ике тәулек ваҡыт биреу. Тәулек рационы. Тәулек әйләнәһенә эшләу. Я Был юлдарҙы Ғилман Сәмерханович тәулектең теләһә ниндәй сағында куп та пағандыр инде. Д. Бүләков. Өс тәулек минең окопҡа ут металл яуа. М. Кәрим. Көрәш бер тәулек буйы туҡтауһыҙ дауам итте. Бер тәулек буйына кешеләр ял итмәне. Ә. Байрамов.
2. иҫк. Бер йылды эсенә алған ваҡыт араһы; йыл тәүлеге. □ Год. ■ Йыл тәулеккәй-ҙәре ун ике ай, иң яҡшыһы кәкук айҙары. Халыҡ йырынан. Инде лә китеп барамын, тәулеккәйем тулмай килә алмам. Сеңләүҙән. Тәулектәрҙең һәр төрлө миҙгелендә, минуттарҙың бәхетле, изгеһендә, — тыуған Башҡортостан, һинең хатыңды юлығып алдыҡ беҙ — әсәлек хаҡыңды. М. Кәрим.
3. этн. Кеше үлгәндән һуң үткән тәүге йыл. □ Годовщина (после смерти кого-л.). Мәрхумдең тәулеген уткәреу. Мәрхумдең тәулегенә әҙерләнеу. Барлыҡ туғандарын йыйып, атай мәрхумдең тәулеген уҙғарҙыҡ.
ТӘҮЛЕКЛЕК (Р: суточный; И.: daily; T.: günlük) с.
Тәүлек өсөн ҡаралған, тәғәйенләнгән.
□ Суточный, посуточный. Тәулеклек план. Тәулеклек һауым. Тәулеклек эш хаҡы. Тәулеклек норма.
ТӘҮЛЕКЛӘҮ (тәүлеклә-) (Р: определять посуточно, по суткам; И.: by the day; T.: yirmi dört saate bölmek) ҡ.
Ваҡытты тәүлектәргә бүлеү, тәүлек менән билдәләү. □ Определять посуточно, по сут-
794
3. Ниндәйҙер эштә беренсе булып, башлап; башта. □ Сначала. Тәуҙә ағайым ҡайтты. Тәуҙә эште тамамлайыҡ. Ж Иң тәуҙә «камсамулға» һонтор Мортаза яҙылды. Р. Байымов. Тәуҙә Имай, унан Ныязғол ейгә киттеләр. Һ. Дәүләтшина. Тәуҙә Заһитты саҡырттылар. Я. Хамматов. Әлеге [Зәки Вәлиди ебәргән] хөкумәт телеграммаһы тәуҙә Наливкинға килгән икән. Р. Байымов.
ТӘҮҘӘН (Р: первоначально; И.: at first, at the beginning; T.: ilkönce) p.
Нимәнеңдер башланған мәлендә, баштан.
□ Первоначально, сперва, сначала. Тәуҙән ук риза булмау. Тәуҙән ук икеләнеп тороу. Я Тәуҙән ук ҡандары ҡомарып, яралары тоҙланып килгән йыуан ҡорһаҡтар, был һуҙҙе ишеткәс, ярыла яҙҙы. Ғ. Дәүләтшин. Халыҡ тәуҙән тыныс ҡына ултырҙы, ләкин һуңға табан геуләшә башланы Р. Низамов.
ТӘҮЕР (Р: хороший; И.: nice, good; T.: iyi) с. диал. ҡар. яҡшы.
Юғары баһалы, һәйбә". □ Хороший. Тә-уер ат. Тәуер мал. Тәуер кеше. Тәуер иптәш. • Сәуер килмәй, тәуер көндәр булмай. Әйтем.
ТӘҮЕШЛӘМӘ (Р: пирог; И.: large pie; T.: börek) и. диал. ҡар. бәлеш 1,1.
Табаға йә тимергә йәйелгән ҡамыр эсенә ниндәйҙер эслек һалып, ҡамыр менән өҫтөн ҡаплап бешерелгән ашамлыҡ. □ Пирог. Итле тәуешләмә. Балан тәуешләмәһе. Алма тәуешләмәһе. Сейә тәуешләмәһе.
ТӘҮЗИҒ [ғәр. ğûj5] (Р: раздача; И.: giving out; T: tevzi) и. иҫк. кит. ҡар. өләшеү.
Кемдеңдер ниҙелер өләшеп, бүлеп биреүе.
□ Раздача. Тәузиғ таратыу. Тәузиғ биреп сығыу. Тәузиғ алыу.
ТӘҮЗИҒ ИТЕҮ (тәүзиғ ит-) (Р: раздавать; И.: distribute; share; T.: tevzi etmek) ҡ. иҫк. кит. ҡар. өләшеү.
Бүлеп таратыу. □ Раздавать. Аҡса тәузиғ итеу. Ярҙамға ебәрелгән йылы кейемдәрҙе тәузиғ итеп сығыу. Тәузиғ итеп биреу. Артҡан килемен мохтаждарға тәузиғ итеп тора.
ТӘҮЗИҒ ҠЫЛЫУ (тәүзиғ ҡыл-) ҡ. иҫк. кит. ҡар. тәүзиғ итеү.
ТӘҮКӘЛ (Р: попусту; И.: to no purpose; T: boşuna) р. диал.
һис бер файҙаһыҙға, кәрәкһеҙгә; юҡҡа.
□ Попусту, впустую, понапрасну. Тәукәлгә аҡса тугеу. Тәукәлгә ваҡыт әрәм итеу. Тәукәлгә тырышыу. Тәукәл йөрөу. Тәукәл барып ҡайтҡан.
ТӘҮЛЕК (тәүлеге) (Р: сутки; И.: day and night, twenty-four hours; T: yirmi dört saat, gün) и.
1. 24 сәғәткә тиң булған ваҡыт үлсәү берәмеге; көн һәм төндө эсенә алған ваҡыт араһы. □ Сутки. / Суточный. Тәулек эш хаҡы. Тәулек һауым. Ике тәулек ваҡыт биреу. Тәулек рационы. Тәулек әйләнәһенә эшләу. Я Был юлдарҙы Ғилман Сәмерханович тәулектең теләһә ниндәй сағында куп та пағандыр инде. Д. Бүләков. Өс тәулек минең окопҡа ут металл яуа. М. Кәрим. Көрәш бер тәулек буйы туҡтауһыҙ дауам итте. Бер тәулек буйына кешеләр ял итмәне. Ә. Байрамов.
2. иҫк. Бер йылды эсенә алған ваҡыт араһы; йыл тәүлеге. □ Год. ■ Йыл тәулеккәй-ҙәре ун ике ай, иң яҡшыһы кәкук айҙары. Халыҡ йырынан. Инде лә китеп барамын, тәулеккәйем тулмай килә алмам. Сеңләүҙән. Тәулектәрҙең һәр төрлө миҙгелендә, минуттарҙың бәхетле, изгеһендә, — тыуған Башҡортостан, һинең хатыңды юлығып алдыҡ беҙ — әсәлек хаҡыңды. М. Кәрим.
3. этн. Кеше үлгәндән һуң үткән тәүге йыл. □ Годовщина (после смерти кого-л.). Мәрхумдең тәулеген уткәреу. Мәрхумдең тәулегенә әҙерләнеу. Барлыҡ туғандарын йыйып, атай мәрхумдең тәулеген уҙғарҙыҡ.
ТӘҮЛЕКЛЕК (Р: суточный; И.: daily; T.: günlük) с.
Тәүлек өсөн ҡаралған, тәғәйенләнгән.
□ Суточный, посуточный. Тәулеклек план. Тәулеклек һауым. Тәулеклек эш хаҡы. Тәулеклек норма.
ТӘҮЛЕКЛӘҮ (тәүлеклә-) (Р: определять посуточно, по суткам; И.: by the day; T.: yirmi dört saate bölmek) ҡ.
Ваҡытты тәүлектәргә бүлеү, тәүлек менән билдәләү. □ Определять посуточно, по сут-
794