Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 141
Поиск по словарям
УҢЫУ
УҢЛАУ (уңла-) ҡ. диал. ҡар. уңдырыу I,
з. ■ Уйы яман Ҡаракәмдең, тәҡсир, тине .. Хоҙай уңлап, ҡулына төшөрә алһаң, йәнен инде хаҡ юлына тапшыр, тине. «Бабсаҡ менән Күсәк».
УҢЛЫ-ҺУЛЛЫ (Р.: направо и налево; И.: right and left; T.: sağlı sollu)/?.
1. Бер уң, бер һул яҡҡа; әле уң, әле һул яҡлап. □ Направо и налево; то направо, то налево; справа-слева. Уңлы-Һуллы һуғыу. И Машина ҡала урамдары буйлап уңлы-һуллы йөрөнө-йөрөнө лә Ағиҙел куперенә илтә торған юлға төшөп алды. Д. Бүләков. Ул [Ныязғол], ашыҡмай ғына башын уңлы-һуллы бороп, бөтә йәйләугә куҙен ташланы. Һ. Дәүләтшина. Кәкуктәр ҙә томшоҡтарын ургә кутәреп, уңлы-һуллы әйләнеп, .. көмөш тауышы менән урманды яңғырата. Т. Хәйбуллин.
2. кусм. ҡар. уңға-һулға 2. Мөлкәтте уңлы-һуллы таратыу.
УҢМАҒАН (Р.: неумелый; И.: slow-witted; unable, mal-a-tpropos; T.: onmamış) c.
Эшкә йүнһеҙ, булдыҡһыҙ. □ Неумелый, бездарный, бестолковый. / Неумёха, бездарь, бестолочь. Шуны ла эшләй алмайһың, уңмаған әҙәм. ■ Ундай һуҙҙәрҙе йә тормошонан унлаған кешеләр, йә тыумыштан мыжыҡ, йунһеҙ кешеләр һөйләй. Р. Солтангәрәев. Уңғандар ҡаш төҙәтергә ынтылһа, уңмағандар куҙ сығара. И. Ғиззәтуллин. • Уңмаған ат тәртә һындыра, уңмаған ҡатын ирен туҙҙыра. Мәҡәл.
УҢМАЙ-ҺУҢМАЙ (Р: точь-в-точь; И.: to the letter; exactly; T.: tıpatıp) р. диал.
Тас, хас, нәҡ. □ Точь-в-точь. Уңмай-һуцмай атаһына оҡшаған был бала.
УҢТАЙЛАНЫУ (уңтайлан-) (Р: готовиться; приготавливаться; И.: get ready; prepare; T.: hazırlanmak) ҡ. диал.
Әҙерләнеү, йәтешләнеү. □ Готовиться, приготавливаться. Ж Ҡарас батыр.. һаҙағын алып, атыр өсөн уңтайлана. Әкиәттән.
УҢ-ҺУЛ (Р: лицевая и изнаночная сторона; И.: front and reverse sides; T: sağ sol)
и. йыйн.
Нимәнеңдер өҫкә һәм тиҫкәре, эске яғы. □ Лицевая и изнаночная сторона чего-л. Туҡыманың уңы-һулы бер.
♦ Уңды-һулды айырмау белмәү, бер нәмә лә аңламау. □ Ничего не смыслить. Уңды-һулды айырмай эшләу.
УҢҺЫҘ (Р: неудачный; И.: unsuccessful; T.: onmamış) с. диал.
Уңмай торған, уңышһыҙ. □ Неудачный. Уңһыҙ булыу. Ҡайһы кешенең эше гел уңһыҙ була.
УҢЫР (Р: подол; И.: hem; T.: etek) и. диал. ҡар. салғый.
Ҡаптырмалы өҫкө кейемдең билдән түбән ике яҡ алғы өлөшө; сабыу. □ Подол. Уңырҙы билгә ҡыҫтырыу. Уңырҙы ҡымтыу. Уңыры икешәр ҡат тәңкә менән уратылған уҡалы елән. ■ Тимер, .. әсәһенең уңырына йәбешеп, шыңшырға тотондо. Һ. Дәүләтшина. Уңырына ут ҡапҡандай ғауғалана Аҡмырҙа. А. Игебаев.
УҢЫРГҮҘ (Р: навой; И.: weaver’s beam; T.: çözgü ipi) и. диал.
Көрөҫ менән борғоса араһындағы баш күҙ, баш шөйтө. □ Навой (нить основы, заплетённой особыми петлями в виде жгута). Уңыргуҙ, икенсе төрлө әйткәндә, баш куҙ була.
УҢЫУ I (уң-) (Р: уродиться, вырасти; И.: grow abundantly; T: iyi mahsul vermek) ҡ.
1. Мул булып үҫеү. □ Уродиться, вырасти. Еләк уңа. Ҡурай еләге бик уңған. ■ Ә иген быйыл, ысынлап та, емерелеп уңған, ҡуйы, бейек. Р. Байымов. Емеш-еләк харап уңған шул быйыл. 3. Биишева. Гәрәй бай уҙе лә төрлөсә меҫкенләнгән булып ҡыланған: имеш, хөкумәт бурыстарынан уның баш тартҡаны юҡ, һәр төрлө һалымын-маҙарын ваҡытында утәп килә; әммә быйыл игене уңмаған, хәле юҡ. Б. Бикбай. Ағаста бәҫ куп булһа, емеш уңыр, бал куп булыр. Беренсе февралдә төньяҡтан ел иҫһә, иген уңыр. һынамыштан.
2. Яҡшы сифатлы булып өлгөрөү. □ Удаваться, получаться удачным. Ҡамыр уңа. ■ Әсәйемдең иркә ҡулдары һарыҡтың йәрәхәтле аяғына тотонһа, уның шифаһы тейә; әгәр ул ҡамыр иҙһә, уның унлаған сағы
141
УҢЛАУ (уңла-) ҡ. диал. ҡар. уңдырыу I,
з. ■ Уйы яман Ҡаракәмдең, тәҡсир, тине .. Хоҙай уңлап, ҡулына төшөрә алһаң, йәнен инде хаҡ юлына тапшыр, тине. «Бабсаҡ менән Күсәк».
УҢЛЫ-ҺУЛЛЫ (Р.: направо и налево; И.: right and left; T.: sağlı sollu)/?.
1. Бер уң, бер һул яҡҡа; әле уң, әле һул яҡлап. □ Направо и налево; то направо, то налево; справа-слева. Уңлы-Һуллы һуғыу. И Машина ҡала урамдары буйлап уңлы-һуллы йөрөнө-йөрөнө лә Ағиҙел куперенә илтә торған юлға төшөп алды. Д. Бүләков. Ул [Ныязғол], ашыҡмай ғына башын уңлы-һуллы бороп, бөтә йәйләугә куҙен ташланы. Һ. Дәүләтшина. Кәкуктәр ҙә томшоҡтарын ургә кутәреп, уңлы-һуллы әйләнеп, .. көмөш тауышы менән урманды яңғырата. Т. Хәйбуллин.
2. кусм. ҡар. уңға-һулға 2. Мөлкәтте уңлы-һуллы таратыу.
УҢМАҒАН (Р.: неумелый; И.: slow-witted; unable, mal-a-tpropos; T.: onmamış) c.
Эшкә йүнһеҙ, булдыҡһыҙ. □ Неумелый, бездарный, бестолковый. / Неумёха, бездарь, бестолочь. Шуны ла эшләй алмайһың, уңмаған әҙәм. ■ Ундай һуҙҙәрҙе йә тормошонан унлаған кешеләр, йә тыумыштан мыжыҡ, йунһеҙ кешеләр һөйләй. Р. Солтангәрәев. Уңғандар ҡаш төҙәтергә ынтылһа, уңмағандар куҙ сығара. И. Ғиззәтуллин. • Уңмаған ат тәртә һындыра, уңмаған ҡатын ирен туҙҙыра. Мәҡәл.
УҢМАЙ-ҺУҢМАЙ (Р: точь-в-точь; И.: to the letter; exactly; T.: tıpatıp) р. диал.
Тас, хас, нәҡ. □ Точь-в-точь. Уңмай-һуцмай атаһына оҡшаған был бала.
УҢТАЙЛАНЫУ (уңтайлан-) (Р: готовиться; приготавливаться; И.: get ready; prepare; T.: hazırlanmak) ҡ. диал.
Әҙерләнеү, йәтешләнеү. □ Готовиться, приготавливаться. Ж Ҡарас батыр.. һаҙағын алып, атыр өсөн уңтайлана. Әкиәттән.
УҢ-ҺУЛ (Р: лицевая и изнаночная сторона; И.: front and reverse sides; T: sağ sol)
и. йыйн.
Нимәнеңдер өҫкә һәм тиҫкәре, эске яғы. □ Лицевая и изнаночная сторона чего-л. Туҡыманың уңы-һулы бер.
♦ Уңды-һулды айырмау белмәү, бер нәмә лә аңламау. □ Ничего не смыслить. Уңды-һулды айырмай эшләу.
УҢҺЫҘ (Р: неудачный; И.: unsuccessful; T.: onmamış) с. диал.
Уңмай торған, уңышһыҙ. □ Неудачный. Уңһыҙ булыу. Ҡайһы кешенең эше гел уңһыҙ була.
УҢЫР (Р: подол; И.: hem; T.: etek) и. диал. ҡар. салғый.
Ҡаптырмалы өҫкө кейемдең билдән түбән ике яҡ алғы өлөшө; сабыу. □ Подол. Уңырҙы билгә ҡыҫтырыу. Уңырҙы ҡымтыу. Уңыры икешәр ҡат тәңкә менән уратылған уҡалы елән. ■ Тимер, .. әсәһенең уңырына йәбешеп, шыңшырға тотондо. Һ. Дәүләтшина. Уңырына ут ҡапҡандай ғауғалана Аҡмырҙа. А. Игебаев.
УҢЫРГҮҘ (Р: навой; И.: weaver’s beam; T.: çözgü ipi) и. диал.
Көрөҫ менән борғоса араһындағы баш күҙ, баш шөйтө. □ Навой (нить основы, заплетённой особыми петлями в виде жгута). Уңыргуҙ, икенсе төрлө әйткәндә, баш куҙ була.
УҢЫУ I (уң-) (Р: уродиться, вырасти; И.: grow abundantly; T: iyi mahsul vermek) ҡ.
1. Мул булып үҫеү. □ Уродиться, вырасти. Еләк уңа. Ҡурай еләге бик уңған. ■ Ә иген быйыл, ысынлап та, емерелеп уңған, ҡуйы, бейек. Р. Байымов. Емеш-еләк харап уңған шул быйыл. 3. Биишева. Гәрәй бай уҙе лә төрлөсә меҫкенләнгән булып ҡыланған: имеш, хөкумәт бурыстарынан уның баш тартҡаны юҡ, һәр төрлө һалымын-маҙарын ваҡытында утәп килә; әммә быйыл игене уңмаған, хәле юҡ. Б. Бикбай. Ағаста бәҫ куп булһа, емеш уңыр, бал куп булыр. Беренсе февралдә төньяҡтан ел иҫһә, иген уңыр. һынамыштан.
2. Яҡшы сифатлы булып өлгөрөү. □ Удаваться, получаться удачным. Ҡамыр уңа. ■ Әсәйемдең иркә ҡулдары һарыҡтың йәрәхәтле аяғына тотонһа, уның шифаһы тейә; әгәр ул ҡамыр иҙһә, уның унлаған сағы
141