Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 179
Поиск по словарям
УРЫҪ АҘНАҺЫ
кә бирелгән ғәмһеҙ кешеләрҙән тугел ине. К. Мәргән. Шәмсетдин дә Сәлимә һуҙҙәрендә һағайыу тулҡындары тирбәлеуен, куңеленең урынһыҙға тертләп китеуен һиҙә. Р. Байымов.
УРЫНҺЫҘЛЫҠ (урынһыҙлығы) (Р.: неуместность; И.: incongruity; T.: yersizlik) и.
Ярамағанлыҡ, килешле булмағанлыҡ.
□ Неуместность. Урынһыҙлыҡ икәнен яҡшы белеу. Я [Сауҙа итеуселәргә] купме ауыр задание һалына, сауҙа итеп маташыуҙың урынһыҙлығы аңлатыла, улар һаман уҙене-кен итә. 3. Биишева. Ныҡышып тороуҙың урынһыҙлығын аңлап, Ямалетдинов был турала башҡа өндәшмәне. X. Ғиләжев.
УРЫНЫ МЕНӘН р. ҡар. урыны-урыны менән. Урыны менән яуған ямғыр. Урыны менән тайғаҡ юл. Урыны менән һибелгән ҡом. Я Ҡорбанов ул урыны менән маҡтай ҙа, етешһеҙ яғыңды куҙеңә тура ҡарап әйтә лә белә. М. Тажи.
УРЫНЫНА (Р.: вместо; И.: instead; T: yerine) бәйл.
1. Төп килештәге исем һәм -у формаһындағы исем ҡылымдан һуң килеп, бер эш-хәрәкәт йәки нәмәнең башҡа бер эш-хәрәкәт йәки нәмәне алмаштырғанын белдергәндә ҡулланыла. □ Вместо. Исем урынына ҡулланылған ҡушамат. Ашау урынына уйнап йөрөу. Фекер алышыу урынына мәғәнәһеҙ бәхәсләшеу. Я Айыу урынына һыйыр, төлкө урынына, яңылышып, эт, болан атыу мотивтары — традицион мотивтар. Ф. Нәҙершина. Бәхәсте хәл итергә тотонған турә-ләр .. былай ҙа ҡатмарлы төйөндө сисеу урынына һаман сейәлткәндәр. 3. Ураҡсин. Яй ғына атлап өй алдына сыҡты [Байморат ҡарт]. Физзарядка урынына бер аҙ утын ярҙы. Ф. Янышев.
2. Төп килештәге исемдән һуң килеп, кемдеңдер йәки нимәнеңдер сифатын, эш-хәрәкәтен һ. б. икенсе менән сағыштырғанда, уға оҡшатҡанда ҡулланыла; кеүек, шикелле.
□ Как. Я [Айытбай — Ғибәткә:] Бер атың менән эт һөйрәткән эсәк урынына һөйрәләһең. Ж. Кейекбаев. Собхан старшина уҙенең йортон һаҡлап торған Иҙристе, эт урынына туҡмап, урамға ҡыуып сығарған, ти. 3. Биишева.
УРЫНЫ-УРЫНЫ МЕНӘН (Р: места ми; И.: in some areas; T: yer) p.
Бөтә ерҙә лә түгел, айырым урындарҙа ғына. □ Местами. Урыны-урыны менән яуған ҡар. Урыны-урыны менән барған ремонт эштәре. Я Урыны-урыны менән бик һаҡ булырға көрәген куҙ уңында тотоп, Кинйә, ысынлап та, ни бары уҙе генә китергә булғайны. Ғ. Ибраһимов. Илшаттың тәне ҡояшҡа ҡып-ҡыҙыл булған, урыны-урыны менән куберсектәр ҡалҡҡан. В. Ғүмәров. Бәләкәй генә инеш ағып сыҡҡан Ҡаранйылға .. урыны-урыны менән кутер аҫтына инеп юғала. Т. Сәғитов.
УРЫП-ЙЫЙЫУ (урып-йый-) (Р: убирать, жать; И.: reap; T: toplamak) ҡ. йыйн.
Көҙ көнө ашлыҡты урыу, йыйып алыу. □ Убирать, жать, косить, скашивать хлеб. // Уборка, жатва. Урып-йыйыу техникаһы. Я Ашлыҡты урып-йыйып алғандан һуң, ҡамылын яндырып, төбө-тамырын төрән кәҫ аҫтына кумдергәс тә, ҡурпы йәшәреп шыта. Ш. Янбаев. Удар ун көнлөк. Шул ваҡыт эсендә урып-йыйып бөтөргә кәрәк. Б. Бикбай.
УРЫҪ I (Р: русский; И.: Russian; Т: Rus) и.
Рус милләтенән булған кеше. □ Русский. Я Урыҫ запаслы була бит ул: ҡыяр, ҡарбуз, ҡауын орлоғо биреп ебәрҙе бына. Б. Бикбай. Кешенең кем икәнлеген белгең килһә, турә итеп ҡуй, тиҙәр урыҫтар. Р Ғабдрахманов.
УРЫҪ II (Р: русский; И.: Russian; Т: Rus) с.
Рус милләтле. □ Русский. Я һуңлабыраҡ булһа ла, ҡыпсаҡтар, урыҫ кенәздәре менән берләшеп, монголдарға ҡаршы сығырға ынтылып ҡараны. Р. Байымов. [Профсоюздарҙың әлкә советының яңы председателе] ялбыр ҡашлы, мөләйем генә йөҙлө урыҫ кешеһе ине. Д. Бүләков.
УРЫҪ АҘНАҺЫ (Р: воскресенье; И.: Sunday; T: Pazar) и. диал. ҡар. йәкшәмбе.
Аҙнаның етенсе көнө. □ Воскресенье. Урыҫ аҙнаһы һайын ял итеу. Я Бөгөн генә йома, иртән шәмбе, береһе көнгә урыҫ аҙнаһы. Көндәр юрта шулай бер-бер артлы, асыла-ябыла ғумер ҡапҡаһы. Ғ. Амантай. [Тимербу-латтың ағаһын] урыҫ аҙнаһы көндө ерләнек.
179
кә бирелгән ғәмһеҙ кешеләрҙән тугел ине. К. Мәргән. Шәмсетдин дә Сәлимә һуҙҙәрендә һағайыу тулҡындары тирбәлеуен, куңеленең урынһыҙға тертләп китеуен һиҙә. Р. Байымов.
УРЫНҺЫҘЛЫҠ (урынһыҙлығы) (Р.: неуместность; И.: incongruity; T.: yersizlik) и.
Ярамағанлыҡ, килешле булмағанлыҡ.
□ Неуместность. Урынһыҙлыҡ икәнен яҡшы белеу. Я [Сауҙа итеуселәргә] купме ауыр задание һалына, сауҙа итеп маташыуҙың урынһыҙлығы аңлатыла, улар һаман уҙене-кен итә. 3. Биишева. Ныҡышып тороуҙың урынһыҙлығын аңлап, Ямалетдинов был турала башҡа өндәшмәне. X. Ғиләжев.
УРЫНЫ МЕНӘН р. ҡар. урыны-урыны менән. Урыны менән яуған ямғыр. Урыны менән тайғаҡ юл. Урыны менән һибелгән ҡом. Я Ҡорбанов ул урыны менән маҡтай ҙа, етешһеҙ яғыңды куҙеңә тура ҡарап әйтә лә белә. М. Тажи.
УРЫНЫНА (Р.: вместо; И.: instead; T: yerine) бәйл.
1. Төп килештәге исем һәм -у формаһындағы исем ҡылымдан һуң килеп, бер эш-хәрәкәт йәки нәмәнең башҡа бер эш-хәрәкәт йәки нәмәне алмаштырғанын белдергәндә ҡулланыла. □ Вместо. Исем урынына ҡулланылған ҡушамат. Ашау урынына уйнап йөрөу. Фекер алышыу урынына мәғәнәһеҙ бәхәсләшеу. Я Айыу урынына һыйыр, төлкө урынына, яңылышып, эт, болан атыу мотивтары — традицион мотивтар. Ф. Нәҙершина. Бәхәсте хәл итергә тотонған турә-ләр .. былай ҙа ҡатмарлы төйөндө сисеу урынына һаман сейәлткәндәр. 3. Ураҡсин. Яй ғына атлап өй алдына сыҡты [Байморат ҡарт]. Физзарядка урынына бер аҙ утын ярҙы. Ф. Янышев.
2. Төп килештәге исемдән һуң килеп, кемдеңдер йәки нимәнеңдер сифатын, эш-хәрәкәтен һ. б. икенсе менән сағыштырғанда, уға оҡшатҡанда ҡулланыла; кеүек, шикелле.
□ Как. Я [Айытбай — Ғибәткә:] Бер атың менән эт һөйрәткән эсәк урынына һөйрәләһең. Ж. Кейекбаев. Собхан старшина уҙенең йортон һаҡлап торған Иҙристе, эт урынына туҡмап, урамға ҡыуып сығарған, ти. 3. Биишева.
УРЫНЫ-УРЫНЫ МЕНӘН (Р: места ми; И.: in some areas; T: yer) p.
Бөтә ерҙә лә түгел, айырым урындарҙа ғына. □ Местами. Урыны-урыны менән яуған ҡар. Урыны-урыны менән барған ремонт эштәре. Я Урыны-урыны менән бик һаҡ булырға көрәген куҙ уңында тотоп, Кинйә, ысынлап та, ни бары уҙе генә китергә булғайны. Ғ. Ибраһимов. Илшаттың тәне ҡояшҡа ҡып-ҡыҙыл булған, урыны-урыны менән куберсектәр ҡалҡҡан. В. Ғүмәров. Бәләкәй генә инеш ағып сыҡҡан Ҡаранйылға .. урыны-урыны менән кутер аҫтына инеп юғала. Т. Сәғитов.
УРЫП-ЙЫЙЫУ (урып-йый-) (Р: убирать, жать; И.: reap; T: toplamak) ҡ. йыйн.
Көҙ көнө ашлыҡты урыу, йыйып алыу. □ Убирать, жать, косить, скашивать хлеб. // Уборка, жатва. Урып-йыйыу техникаһы. Я Ашлыҡты урып-йыйып алғандан һуң, ҡамылын яндырып, төбө-тамырын төрән кәҫ аҫтына кумдергәс тә, ҡурпы йәшәреп шыта. Ш. Янбаев. Удар ун көнлөк. Шул ваҡыт эсендә урып-йыйып бөтөргә кәрәк. Б. Бикбай.
УРЫҪ I (Р: русский; И.: Russian; Т: Rus) и.
Рус милләтенән булған кеше. □ Русский. Я Урыҫ запаслы була бит ул: ҡыяр, ҡарбуз, ҡауын орлоғо биреп ебәрҙе бына. Б. Бикбай. Кешенең кем икәнлеген белгең килһә, турә итеп ҡуй, тиҙәр урыҫтар. Р Ғабдрахманов.
УРЫҪ II (Р: русский; И.: Russian; Т: Rus) с.
Рус милләтле. □ Русский. Я һуңлабыраҡ булһа ла, ҡыпсаҡтар, урыҫ кенәздәре менән берләшеп, монголдарға ҡаршы сығырға ынтылып ҡараны. Р. Байымов. [Профсоюздарҙың әлкә советының яңы председателе] ялбыр ҡашлы, мөләйем генә йөҙлө урыҫ кешеһе ине. Д. Бүләков.
УРЫҪ АҘНАҺЫ (Р: воскресенье; И.: Sunday; T: Pazar) и. диал. ҡар. йәкшәмбе.
Аҙнаның етенсе көнө. □ Воскресенье. Урыҫ аҙнаһы һайын ял итеу. Я Бөгөн генә йома, иртән шәмбе, береһе көнгә урыҫ аҙнаһы. Көндәр юрта шулай бер-бер артлы, асыла-ябыла ғумер ҡапҡаһы. Ғ. Амантай. [Тимербу-латтың ағаһын] урыҫ аҙнаһы көндө ерләнек.
179