Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 197
Поиск по словарям
УТЫҒЫУ
А. Таһиров. Утрауҙың бер ситендә текә генә ҡая, уны муйыл, әлморон, селек, тағы ла әллә ниндәй ҡыуаҡтар һырып алған. 3. Ураҡсин.
2. диал. Яҙғыһын һыу баҫа торған туғай.
□ Заливной луг. Утрауҙы һыу баҫҡан.
УТРАУЛЫҠ (утраулығы) (Р.: группа островов; И.: archipelago; T: takımada) и.
Утрауҙар төркөмө. □ Группа островов, архипелаг. Утраулыҡтың координаталары.
УТРАУСЫҠ (утраусығы) (Р.: островок; И.: islet; T: küçük ada) и.
Бәләкәй утрау. □ Островок. Утраусыҡтар куренә. Утраусыҡҡа килеп сығыу.
УТ ТЕЛЕ (Р: заклинание огня; И.: fire incantation; T.: büyü sözleri) и. миф.
Ут арбағанда әйтелгән һүҙҙәр. □ Заклинание огня. Я Ут теле: ут анаһы кук була, ут инәһе һары була, уттың ҡыҙы ҡыҙыл була, йөрөмә бында, кит бынан. Өф-өф-өф. «Башҡорт мифологияһы»нан.
УТ ТӨРТӨҮ (ут төрт-) (Р: зажечь; И.: build a fire; T: yandırmak) ҡ.
1. Ут тоҡандырыу. □ Зажечь. Мейескә ут төртөу.
2. Ут һалып яндырыу, үртәү. □ Поджечь. Кәбәнгә ут төрткәндәр.
3. кусм. Аҫтыртын рәүештә кемгәлер ҡотҡо һалыу. □ Подстрекать. Былай ҙа шикләнгән кешегә ут төртөп ебәреу.
УТ ТӘҢРЕ и. миф. ҡар. ут эйәһе. Ут тәңре — боронғо тәңреләрҙең береһе.
УТ УСАҒЫ (Р: летняя кухня; И.: summer cook-house; T.: mutfak) и. диал. ҡар. аласыҡ.
Йәйге аш өйө. □ Летняя кухня. Ут усағына яғыу. Ут усағында сәй эсеу.
УТ-УСАҠ (ут-усағы) (Р: очаг; И.: hearth; T.: ocak) и. йыйн.
Усаҡ-мейес тирәһе. □ Очаг. Ут-усаҡ тирәһендә ҡайнашыу.
УТ-УСАҠ ТӘҢРЕҺЕ и. ҡар. ут эйәһе. Я Боронғо төркиҙәрҙә ут-усаҡ тәңреһе булған. «Башҡорт мифологияһы»нан.
УТҮРСӘЛӘНЕҮ (утүрсәлән-) ҡ. диал. ҡар. үрһәләнеү. Утурсәләнеп йөрөу. Утур-сәләнеп сабыу.
УТ ХУЖАҺЫ и. миф. ҡар. ут эйәһе. Ут хужаһы бар ул. Ут хужаһына табыныу.
УТ ХӘРЕНДӘШ (Р: близкий родственник; И.: next of kin; T.: yakın akraba) и. диал.
Яҡын туған. □ Близкий родственник. Минең ут-хәрендәшем.
УТ ҺҮНДЕРГЕС (Р: огнетушитель; И.: fire extinguisher; T.: yangın söndürme aleti) u.
Янғынды һүндереү өсөн эшләнгән махсус ҡулайлама. □ Огнетушитель. Ут һундергес багажникта ята.
УТ-ҺЫУ (Р: огонь и вода; И.: fire and water; T.: ateş ve su) и. йыйн.
Тәбиғәттең ҡапма-ҡаршы ике стихияһы.
□ Огонь и вода.
♦ Ут-Һыу кисеү бик күпте күреү, күпте кисереү. □ Пройти огонь и воду. ■ Хәҙер иһә ул [Марат], донъяның әсеһен-сөсөһөн татып, ут-һыуҙарҙы кисеп ҡайтҡаны бирле донъяның ете йоҙаҡ менән бикле серҙәрен дә нығыраҡ аңлай башланы. Ә. Хәкимов. Сураш — хәҙер ҡырҡты тултырған мыҡты ир, өҫтәуенә, йәшләй ут-һыуҙар кискән яугир ҙа. Ғ. Хөсәйенов. Беҙҙең курста фронтта ҡатнашҡан, шахталарҙа кумер сығарған, тайгала урман ҡырҡҡан, геология экспедицияларында йөрөгән, ут-һыуҙар кискән ир-егеттәр уҡый. М. Садиҡова.
УТЫҒЫУ (утыҡ-) (Р: насыщаться весенней травой; И.: be satifated with spring grass; T.: otlayarak tok olmak) ҡ.
1. Йәш үләнгә туйыу. □ Насыщаться весенней травой (о животных). Ҡолоҡайҙар утыҡҡан. ■ Киләһе йылынамы, нисек, кук улән кутәрелеп, өйөр утығып, тыу бейәләр йомролап алғас, ер-уттан ҡеуәт алып, шырт ял һайҙаҡ тай-тарпан аҙау йәш айғырға әйләнгән. Ғ. Хөсәйенов.
2. Көс ултырыу, үҫеп нығыныу. □ Крепнуть, набираться сил. Ылаҡ утыҡҡан инде. Ҡолондары утығып киткән. ■ Ер кибеп, уләндәр сәскә атҡас, ваҡ малдың балалары бауыр кутәреп утыҡҡас ҡына йәйләугә сыға [Ныязғол]. һ. Дәүләтшина. Бибиғәйшә лә хәҙерге сөрөш Бибес тугел, Ғәлиулланың да утығып, баҙығып яңы хеҙмәттән ҡайтҡан сағы. Т. Ғарипова. Атайым, Берлинда һуғышты тамамлап, туше тулы миҙалдар менән әйләнеп ҡайтҡанда, мин инде, йәйен-ҡышын
197
А. Таһиров. Утрауҙың бер ситендә текә генә ҡая, уны муйыл, әлморон, селек, тағы ла әллә ниндәй ҡыуаҡтар һырып алған. 3. Ураҡсин.
2. диал. Яҙғыһын һыу баҫа торған туғай.
□ Заливной луг. Утрауҙы һыу баҫҡан.
УТРАУЛЫҠ (утраулығы) (Р.: группа островов; И.: archipelago; T: takımada) и.
Утрауҙар төркөмө. □ Группа островов, архипелаг. Утраулыҡтың координаталары.
УТРАУСЫҠ (утраусығы) (Р.: островок; И.: islet; T: küçük ada) и.
Бәләкәй утрау. □ Островок. Утраусыҡтар куренә. Утраусыҡҡа килеп сығыу.
УТ ТЕЛЕ (Р: заклинание огня; И.: fire incantation; T.: büyü sözleri) и. миф.
Ут арбағанда әйтелгән һүҙҙәр. □ Заклинание огня. Я Ут теле: ут анаһы кук була, ут инәһе һары була, уттың ҡыҙы ҡыҙыл була, йөрөмә бында, кит бынан. Өф-өф-өф. «Башҡорт мифологияһы»нан.
УТ ТӨРТӨҮ (ут төрт-) (Р: зажечь; И.: build a fire; T: yandırmak) ҡ.
1. Ут тоҡандырыу. □ Зажечь. Мейескә ут төртөу.
2. Ут һалып яндырыу, үртәү. □ Поджечь. Кәбәнгә ут төрткәндәр.
3. кусм. Аҫтыртын рәүештә кемгәлер ҡотҡо һалыу. □ Подстрекать. Былай ҙа шикләнгән кешегә ут төртөп ебәреу.
УТ ТӘҢРЕ и. миф. ҡар. ут эйәһе. Ут тәңре — боронғо тәңреләрҙең береһе.
УТ УСАҒЫ (Р: летняя кухня; И.: summer cook-house; T.: mutfak) и. диал. ҡар. аласыҡ.
Йәйге аш өйө. □ Летняя кухня. Ут усағына яғыу. Ут усағында сәй эсеу.
УТ-УСАҠ (ут-усағы) (Р: очаг; И.: hearth; T.: ocak) и. йыйн.
Усаҡ-мейес тирәһе. □ Очаг. Ут-усаҡ тирәһендә ҡайнашыу.
УТ-УСАҠ ТӘҢРЕҺЕ и. ҡар. ут эйәһе. Я Боронғо төркиҙәрҙә ут-усаҡ тәңреһе булған. «Башҡорт мифологияһы»нан.
УТҮРСӘЛӘНЕҮ (утүрсәлән-) ҡ. диал. ҡар. үрһәләнеү. Утурсәләнеп йөрөу. Утур-сәләнеп сабыу.
УТ ХУЖАҺЫ и. миф. ҡар. ут эйәһе. Ут хужаһы бар ул. Ут хужаһына табыныу.
УТ ХӘРЕНДӘШ (Р: близкий родственник; И.: next of kin; T.: yakın akraba) и. диал.
Яҡын туған. □ Близкий родственник. Минең ут-хәрендәшем.
УТ ҺҮНДЕРГЕС (Р: огнетушитель; И.: fire extinguisher; T.: yangın söndürme aleti) u.
Янғынды һүндереү өсөн эшләнгән махсус ҡулайлама. □ Огнетушитель. Ут һундергес багажникта ята.
УТ-ҺЫУ (Р: огонь и вода; И.: fire and water; T.: ateş ve su) и. йыйн.
Тәбиғәттең ҡапма-ҡаршы ике стихияһы.
□ Огонь и вода.
♦ Ут-Һыу кисеү бик күпте күреү, күпте кисереү. □ Пройти огонь и воду. ■ Хәҙер иһә ул [Марат], донъяның әсеһен-сөсөһөн татып, ут-һыуҙарҙы кисеп ҡайтҡаны бирле донъяның ете йоҙаҡ менән бикле серҙәрен дә нығыраҡ аңлай башланы. Ә. Хәкимов. Сураш — хәҙер ҡырҡты тултырған мыҡты ир, өҫтәуенә, йәшләй ут-һыуҙар кискән яугир ҙа. Ғ. Хөсәйенов. Беҙҙең курста фронтта ҡатнашҡан, шахталарҙа кумер сығарған, тайгала урман ҡырҡҡан, геология экспедицияларында йөрөгән, ут-һыуҙар кискән ир-егеттәр уҡый. М. Садиҡова.
УТЫҒЫУ (утыҡ-) (Р: насыщаться весенней травой; И.: be satifated with spring grass; T.: otlayarak tok olmak) ҡ.
1. Йәш үләнгә туйыу. □ Насыщаться весенней травой (о животных). Ҡолоҡайҙар утыҡҡан. ■ Киләһе йылынамы, нисек, кук улән кутәрелеп, өйөр утығып, тыу бейәләр йомролап алғас, ер-уттан ҡеуәт алып, шырт ял һайҙаҡ тай-тарпан аҙау йәш айғырға әйләнгән. Ғ. Хөсәйенов.
2. Көс ултырыу, үҫеп нығыныу. □ Крепнуть, набираться сил. Ылаҡ утыҡҡан инде. Ҡолондары утығып киткән. ■ Ер кибеп, уләндәр сәскә атҡас, ваҡ малдың балалары бауыр кутәреп утыҡҡас ҡына йәйләугә сыға [Ныязғол]. һ. Дәүләтшина. Бибиғәйшә лә хәҙерге сөрөш Бибес тугел, Ғәлиулланың да утығып, баҙығып яңы хеҙмәттән ҡайтҡан сағы. Т. Ғарипова. Атайым, Берлинда һуғышты тамамлап, туше тулы миҙалдар менән әйләнеп ҡайтҡанда, мин инде, йәйен-ҡышын
197