Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 208
Поиск по словарям
ҮБЕШЕҮ
кукрәгенә ҡыҫып һөйҙө, упте. М. Тажи. Әсә ҡалтыранған ҡулдары менән улын ҡосағына алды һәм, бөтә нәмәне онотоп, береһе -нән-береһе наҙлыраҡ, яғымлыраҡ һуҙҙәр әйтә-әйтә, улын һөйөргә, убергә тотондо.
3. Биишева. Ҡап-ҡара тупраҡҡа мансылған шул ҡара ҡулдарҙы рәхәтләнеп убергә әҙер инем мин. Яр. Вәлиев.
ҮБЕШЕҮ (үбеш-) ҡ. урт. ҡар. үбеү. взаимн. от үбеү. Ҡосаҡлашып убешеу. Я [Самат ағай:] Йә, етәр һеҙгә, был кәсебегеҙҙе ҡалдырып тороп, у бешегеҙ, юғиһә оҙаҡ куре-шә алмай тороп һағынышырһығыҙ, сөнки, һин, Фатима ҡәрендәш, ҡайтып китәһең, — тине. И. Ғиззәтуллин. Азамат менән Әмилә-нең бер-береһенә тотоноп текәлешеп торғанын куреп: «Ҡосаҡлашыуын ҡосаҡлашҡас, убешегеҙ инде», — тигән һуҙҙәрен теш араһынан ҡыҫып һелтәне лә боролоп өйгә инеп китте [Зифа]. М. Ҡаһарманова. • Үбешкән дә көлөшкән, һуңынан башына уй төшкән. Әйтем.
ҮБӘК (үбәге) (Р.: кусок войлока или холста; И.: piece of felt; T: keçe parçası) и.
Аттың муйыны боҙолғанда яраһына ҡамыт теймәһен өсөн бәйләп ҡуйылған йомшаҡ нәмә. □ Кусок войлока или холста, подкладываемый под хомутину, чтобы предохранить шею лошади от натирания. Үбәк бәйләу. Атҡа убәк бәйләу. Үбәге төшкән.
ҮГЕҘ I (Р.: бык, вол; И.: ox, bull; T.: öküz) и.
1. Һыйыр малының иркәге. □ Бык; вол. / Бычий, бычиный; воловий. Дунән угеҙ. Екке угеҙ. Тана угеҙ. Нәҫел угеҙе. Я Иткә оҙатыласаҡ угеҙҙе йәки тананы өйөрҙән сығаралар; ул шул ерҙән, ҡойроҡ сәнсеп, безләп сабып китә лә, бер ҡайҙа ла боролмайынса, иҫәрләнгәндәй, шап итеп кулгә барып төшә. А. Абдуллин. • Балыҡты йөҙөргә өйрәтмәйҙәр, угеҙҙе һөҙөргә өйрәтмәйҙәр. Әйтем.
2. Айыры тояҡлы эре ҡырағай хайуандарҙың иркәге. □ Самец некоторых пород диких рогатых животных. Боландың угеҙе. Мышының угеҙе.
3. кусм. Ҙур кәүҙәле көслө кешегә ҡарата әйтелә. □ Бык (о сильном человеке крупного телосложения), соотв. Здоровый как бык.
Ул угеҙ ни зшен башҡаларҙан алда бөтөрөп тә ҡуйҙы.
4. кусм. «Үгеҙ йөҙөк» тигән уйындағы йөҙөктө эҙләгән кеше. □ Участник, ищущий колечко в игре «Бычье колечко». Уйында угеҙ булыу.
5. миф. Аҫҡы донъяның мифлаштырыл-ған йән эйәһе, һыу символы. □ Бык (мифологизированное животное нижнего мира, символ воды). Я Ер оло угеҙ өҫтөндә тора, угеҙ һелкенһә, ер һелкенә, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
♦ Үгеҙ мөгөҙөнә элерлек тә <нәмәһе юк> өй эсендә йыһаз-ҡаралдыһы, кейем-һалымы бөтөнләй булмаған, үтә ярлы кешегә ҡарата әйтелә. □ соотв. Хоть шаром покати. Я Егет менән ҡыҙ инһәләр, өй эсе шундай ҡойто, угеҙ мөгөҙөнә элеп сығырлыҡ сепрәк-сапраҡ заты юҡ, ти. Әкиәттән.
ҮГЕҘ II (Р: сваи (сооружения на реке)', И.: piles, pillars; T.: kazık) и. диал. ҡар. тәкә II, 1.
Һыу арҡырыһына һалынған ҡоролмаға таяу рәүешендә ултыртылған атлама йәки бағана. □ Сваи (сооружения на реке). Купер угеҙе. Үгеҙе һынған.
ҮГЕҘ III (Р: река; И.: river; T.: nehir) и. диал. ҡар. йылға.
Үҙ үҙәне буйлап туҡтауһыҙ ағып ятҡан, ер аҫты һәм ер өҫтөндәге һыуҙар иҫәбенә байыҡҡан тәбиғи һыу. □ Река. / Речной. Оло угеҙ. Үгеҙ кисеу. Үгеҙҙе йөҙөп сығыу.
ҮГЕҘ БАЛДАҠ и. диал. ҡар. үгеҙ йөҙөк. Үгеҙ балдаҡ уйнау. Үгеҙ балдаҡ уйыны. Ҡыҙҙар угеҙ балдаҡ уйнай.
ҮГЕҘ БОРСАҒЫ (Р: просвирник; И.: mallow; T.: ebegümeci) и. диал. ҡар. бесәй борсағы.
Ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған, аҡ йәки ҡыҙғылт сәскәле, түңәрәк орлоҡло, баҡсала йәки яланда үҫкән бер йәки күп йыллыҡ үҫемлек. □ Просвирник (лат. Malca). Үгеҙ борсағы уҫкән ер.
ҮГЕҘ ЙӨҘӨК (Р: название девичьей игры; И.: maidens’ game; T.: kızlar oyunu) и. этн.
208
кукрәгенә ҡыҫып һөйҙө, упте. М. Тажи. Әсә ҡалтыранған ҡулдары менән улын ҡосағына алды һәм, бөтә нәмәне онотоп, береһе -нән-береһе наҙлыраҡ, яғымлыраҡ һуҙҙәр әйтә-әйтә, улын һөйөргә, убергә тотондо.
3. Биишева. Ҡап-ҡара тупраҡҡа мансылған шул ҡара ҡулдарҙы рәхәтләнеп убергә әҙер инем мин. Яр. Вәлиев.
ҮБЕШЕҮ (үбеш-) ҡ. урт. ҡар. үбеү. взаимн. от үбеү. Ҡосаҡлашып убешеу. Я [Самат ағай:] Йә, етәр һеҙгә, был кәсебегеҙҙе ҡалдырып тороп, у бешегеҙ, юғиһә оҙаҡ куре-шә алмай тороп һағынышырһығыҙ, сөнки, һин, Фатима ҡәрендәш, ҡайтып китәһең, — тине. И. Ғиззәтуллин. Азамат менән Әмилә-нең бер-береһенә тотоноп текәлешеп торғанын куреп: «Ҡосаҡлашыуын ҡосаҡлашҡас, убешегеҙ инде», — тигән һуҙҙәрен теш араһынан ҡыҫып һелтәне лә боролоп өйгә инеп китте [Зифа]. М. Ҡаһарманова. • Үбешкән дә көлөшкән, һуңынан башына уй төшкән. Әйтем.
ҮБӘК (үбәге) (Р.: кусок войлока или холста; И.: piece of felt; T: keçe parçası) и.
Аттың муйыны боҙолғанда яраһына ҡамыт теймәһен өсөн бәйләп ҡуйылған йомшаҡ нәмә. □ Кусок войлока или холста, подкладываемый под хомутину, чтобы предохранить шею лошади от натирания. Үбәк бәйләу. Атҡа убәк бәйләу. Үбәге төшкән.
ҮГЕҘ I (Р.: бык, вол; И.: ox, bull; T.: öküz) и.
1. Һыйыр малының иркәге. □ Бык; вол. / Бычий, бычиный; воловий. Дунән угеҙ. Екке угеҙ. Тана угеҙ. Нәҫел угеҙе. Я Иткә оҙатыласаҡ угеҙҙе йәки тананы өйөрҙән сығаралар; ул шул ерҙән, ҡойроҡ сәнсеп, безләп сабып китә лә, бер ҡайҙа ла боролмайынса, иҫәрләнгәндәй, шап итеп кулгә барып төшә. А. Абдуллин. • Балыҡты йөҙөргә өйрәтмәйҙәр, угеҙҙе һөҙөргә өйрәтмәйҙәр. Әйтем.
2. Айыры тояҡлы эре ҡырағай хайуандарҙың иркәге. □ Самец некоторых пород диких рогатых животных. Боландың угеҙе. Мышының угеҙе.
3. кусм. Ҙур кәүҙәле көслө кешегә ҡарата әйтелә. □ Бык (о сильном человеке крупного телосложения), соотв. Здоровый как бык.
Ул угеҙ ни зшен башҡаларҙан алда бөтөрөп тә ҡуйҙы.
4. кусм. «Үгеҙ йөҙөк» тигән уйындағы йөҙөктө эҙләгән кеше. □ Участник, ищущий колечко в игре «Бычье колечко». Уйында угеҙ булыу.
5. миф. Аҫҡы донъяның мифлаштырыл-ған йән эйәһе, һыу символы. □ Бык (мифологизированное животное нижнего мира, символ воды). Я Ер оло угеҙ өҫтөндә тора, угеҙ һелкенһә, ер һелкенә, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
♦ Үгеҙ мөгөҙөнә элерлек тә <нәмәһе юк> өй эсендә йыһаз-ҡаралдыһы, кейем-һалымы бөтөнләй булмаған, үтә ярлы кешегә ҡарата әйтелә. □ соотв. Хоть шаром покати. Я Егет менән ҡыҙ инһәләр, өй эсе шундай ҡойто, угеҙ мөгөҙөнә элеп сығырлыҡ сепрәк-сапраҡ заты юҡ, ти. Әкиәттән.
ҮГЕҘ II (Р: сваи (сооружения на реке)', И.: piles, pillars; T.: kazık) и. диал. ҡар. тәкә II, 1.
Һыу арҡырыһына һалынған ҡоролмаға таяу рәүешендә ултыртылған атлама йәки бағана. □ Сваи (сооружения на реке). Купер угеҙе. Үгеҙе һынған.
ҮГЕҘ III (Р: река; И.: river; T.: nehir) и. диал. ҡар. йылға.
Үҙ үҙәне буйлап туҡтауһыҙ ағып ятҡан, ер аҫты һәм ер өҫтөндәге һыуҙар иҫәбенә байыҡҡан тәбиғи һыу. □ Река. / Речной. Оло угеҙ. Үгеҙ кисеу. Үгеҙҙе йөҙөп сығыу.
ҮГЕҘ БАЛДАҠ и. диал. ҡар. үгеҙ йөҙөк. Үгеҙ балдаҡ уйнау. Үгеҙ балдаҡ уйыны. Ҡыҙҙар угеҙ балдаҡ уйнай.
ҮГЕҘ БОРСАҒЫ (Р: просвирник; И.: mallow; T.: ebegümeci) и. диал. ҡар. бесәй борсағы.
Ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған, аҡ йәки ҡыҙғылт сәскәле, түңәрәк орлоҡло, баҡсала йәки яланда үҫкән бер йәки күп йыллыҡ үҫемлек. □ Просвирник (лат. Malca). Үгеҙ борсағы уҫкән ер.
ҮГЕҘ ЙӨҘӨК (Р: название девичьей игры; И.: maidens’ game; T.: kızlar oyunu) и. этн.
208