Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 212
Поиск по словарям
ҮҘБЕЛДЕКЛӘНЕҮ
Үҙ ихтыярың, теләгең һ. б. нигеҙенә ҡоролған эш алымы, тәртип, ҡыланыш. □ Своеволие, самоуверенность. Үҙбелдеклелек курһәтеу.
ҮҘБЕЛДЕКЛӘНЕҮ (үҙбелдеклән ) (Р.: своевольничать; И.: be self-willed; T.: keyfince davranmak) к.
Кеше менән иҫәпләшмәй, үҙең белгән булып эш итеү. □ Своевольничать, быть самоуверенным. Үҙбелдекләнеп, кешенән кәңәш һорамай.
ҮҘБИЛДӘЛӘНЕШ (Р.: самоопределение; И.: self determination; T.: özerklik) и. кит.
Халыҡтың милли һәм дәүләт төҙөлөшөнә ҡарата үҙ ихтыярын белдереүе. □ Самоопределение. Милләттәрҙең уҙбилдәләнеш хоҡуғы. К Урыҫтар купләп йәшәгән Волга әлкәләрендә милләттәр уҙбилдәләнеше хаҡында һуҙ йөрөтөу, нисек әйтһәң дә, ауырға тура килер. Р. Байымов. Башҡорт халҡына һис тә был сәйәси партияларҙың эшенә тығылырға һәм көстө тарҡатырға ярамай, сөнки был башҡорт халҡының милли территориаль уҙбилдәләнешенә тотҡарлыҡ яһаясаҡ. Ғ. Хисамов.
ҮҘБУШАТҠЫС (Р: самосвал; И.: dump truck; T.: damperli kamyon) и.
Үҙ йөгөн үҙе бушата торған машина, ҡулайлама. □ Самосвал. Колхоз уҙбушат-ҡыстарға заказ бирҙе. Үҙбушатҡыстар Башҡортостанда етештерелә.
ҮҘГӘ (Р: иной, другой; И.: other, different; T.: başka) с. иҫк.
Бүтән, башҡа. □ Иной, другой. М Ҡыш буйы тубәгә төкөрөп ятыуҙан уҙгә эш тә юҡ. Ғ. Дәүләтшин. Егет-елкенсәктең куҙе мишәрҙең уҙгәрәк уҡ-һаҙаҡтарына йугерә, ҡайһылары тотоп, ҡапшап ҡарай. Ғ. Хөсәйенов. Әммә был мәлдә шағир, «уҙгә йортта», йәғни ҡоштар осоп етмәҫ Мысыр илендә йәшәйәсәк. Ә. Хәкимов.
ҮҘГӘЛЕ с. ҡар. үҙенсәлекле. * Гөлна-раның ижадына образлылыҡ хас. Милли һыҙатыбыҙҙы билдәләр, башҡаларҙан уҙгәле итер образдар булыр улар. Г. Ҡотоева.
ҮҘГӘЛЕК (үҙгәлеге) (Р: особенность; И.: pecularity; T.: özellik) и. һир.
Үҙенә бер төрлө сифат; башҡа бер төрлөлөк; үҙенсәлек. □ Особенность, особость, своеобразие, своеобразность, необычность, оригинальность. М Сәлихтең кәуҙә тотошо һәм хәрәкәттәрендә ниндәйҙер оригиналлек, бығаса бейегәндәргә ҡарағанда, әллә ҡайҙан айырылып ята торған уҙгәлек бар ине. С. Агиш.
ҮҘГӘЛЕКЛЕ (Р: своеобразный; И.: peculiar; T.: özgün) с. һир.
Үҙенә башҡа бер төрлө; үҙенсәлекле.
□ Своеобразный, необычный, оригинальный. ■ Беҙҙең төркөмдә, аҡҡоштар куленә ниндәйҙер ғиллә менән юлыҡҡан һороғош-тай, утә лә уҙгәлекле бер студент була торғайны. М. Садиҡова. Ысынлап та, уның ҡыҫҡа ғына тормош юлы тыштан ҡарағанда уҙгәлекле булһа ла, төп асылында Нурисламдың уҙ яҙмышына ауаздаш ине. Ә. Хәкимов.
ҮҘГӘЛЕКЛӘНЕҮ (үҙгәлеклән ) (Р.: становиться своеобразным; И.: become particuliar; T.: özgünleşmek) ҡ.
Үҙгәлеклегә әйләнеү, үҙгәлекле булыу.
□ Становиться своеобразным, необычным, оригинальным. Үҙгәлекләнеп китеу.
ҮҘГӘЛӘНЕҮ (үҙгәлән-) (Р: становиться слишком привередливым; И.: become too fasttidious; T.: zor beğenir olmak) ҡ. hup.
1. Еңмешләнеү, мыжыу. □ Становиться слишком привередливым, капризным. Кискә табан бала уҙгәләнә башлай.
2. Елкенеү, тынысһыҙланыу (куңелгә ҡарата). □ Волноваться, быть не на месте (о сердце, душе). М Уның да {Тимеркәйҙең] хәҙер инде, ҡыҙҙар курһә, куңеле уҙгәләнә. Д. Юлтый. Үҙгәләнгән уның куңеле, килен, барыбер баҫылмаҫ, йөрөп ҡайтһын. Г. Яҡупова.
ҮҘГӘЛӘҮ (үҙгәлә-) (Р: с трудом воспринимать какие-л. перемены; И.: fail to take root; T.: kabullenmemek) ҡ. hup.
Ниндәйҙер үҙгәргән нәмәне ят итеү.
□ С трудом воспринимать какие-л. перемены, не прижиться, не освоиться на новом месте. Аш уҙгәләу. Урын уҙгәләу. Урын уҙгә-ләп, йоҡлай алмай ятыу.
212
Үҙ ихтыярың, теләгең һ. б. нигеҙенә ҡоролған эш алымы, тәртип, ҡыланыш. □ Своеволие, самоуверенность. Үҙбелдеклелек курһәтеу.
ҮҘБЕЛДЕКЛӘНЕҮ (үҙбелдеклән ) (Р.: своевольничать; И.: be self-willed; T.: keyfince davranmak) к.
Кеше менән иҫәпләшмәй, үҙең белгән булып эш итеү. □ Своевольничать, быть самоуверенным. Үҙбелдекләнеп, кешенән кәңәш һорамай.
ҮҘБИЛДӘЛӘНЕШ (Р.: самоопределение; И.: self determination; T.: özerklik) и. кит.
Халыҡтың милли һәм дәүләт төҙөлөшөнә ҡарата үҙ ихтыярын белдереүе. □ Самоопределение. Милләттәрҙең уҙбилдәләнеш хоҡуғы. К Урыҫтар купләп йәшәгән Волга әлкәләрендә милләттәр уҙбилдәләнеше хаҡында һуҙ йөрөтөу, нисек әйтһәң дә, ауырға тура килер. Р. Байымов. Башҡорт халҡына һис тә был сәйәси партияларҙың эшенә тығылырға һәм көстө тарҡатырға ярамай, сөнки был башҡорт халҡының милли территориаль уҙбилдәләнешенә тотҡарлыҡ яһаясаҡ. Ғ. Хисамов.
ҮҘБУШАТҠЫС (Р: самосвал; И.: dump truck; T.: damperli kamyon) и.
Үҙ йөгөн үҙе бушата торған машина, ҡулайлама. □ Самосвал. Колхоз уҙбушат-ҡыстарға заказ бирҙе. Үҙбушатҡыстар Башҡортостанда етештерелә.
ҮҘГӘ (Р: иной, другой; И.: other, different; T.: başka) с. иҫк.
Бүтән, башҡа. □ Иной, другой. М Ҡыш буйы тубәгә төкөрөп ятыуҙан уҙгә эш тә юҡ. Ғ. Дәүләтшин. Егет-елкенсәктең куҙе мишәрҙең уҙгәрәк уҡ-һаҙаҡтарына йугерә, ҡайһылары тотоп, ҡапшап ҡарай. Ғ. Хөсәйенов. Әммә был мәлдә шағир, «уҙгә йортта», йәғни ҡоштар осоп етмәҫ Мысыр илендә йәшәйәсәк. Ә. Хәкимов.
ҮҘГӘЛЕ с. ҡар. үҙенсәлекле. * Гөлна-раның ижадына образлылыҡ хас. Милли һыҙатыбыҙҙы билдәләр, башҡаларҙан уҙгәле итер образдар булыр улар. Г. Ҡотоева.
ҮҘГӘЛЕК (үҙгәлеге) (Р: особенность; И.: pecularity; T.: özellik) и. һир.
Үҙенә бер төрлө сифат; башҡа бер төрлөлөк; үҙенсәлек. □ Особенность, особость, своеобразие, своеобразность, необычность, оригинальность. М Сәлихтең кәуҙә тотошо һәм хәрәкәттәрендә ниндәйҙер оригиналлек, бығаса бейегәндәргә ҡарағанда, әллә ҡайҙан айырылып ята торған уҙгәлек бар ине. С. Агиш.
ҮҘГӘЛЕКЛЕ (Р: своеобразный; И.: peculiar; T.: özgün) с. һир.
Үҙенә башҡа бер төрлө; үҙенсәлекле.
□ Своеобразный, необычный, оригинальный. ■ Беҙҙең төркөмдә, аҡҡоштар куленә ниндәйҙер ғиллә менән юлыҡҡан һороғош-тай, утә лә уҙгәлекле бер студент була торғайны. М. Садиҡова. Ысынлап та, уның ҡыҫҡа ғына тормош юлы тыштан ҡарағанда уҙгәлекле булһа ла, төп асылында Нурисламдың уҙ яҙмышына ауаздаш ине. Ә. Хәкимов.
ҮҘГӘЛЕКЛӘНЕҮ (үҙгәлеклән ) (Р.: становиться своеобразным; И.: become particuliar; T.: özgünleşmek) ҡ.
Үҙгәлеклегә әйләнеү, үҙгәлекле булыу.
□ Становиться своеобразным, необычным, оригинальным. Үҙгәлекләнеп китеу.
ҮҘГӘЛӘНЕҮ (үҙгәлән-) (Р: становиться слишком привередливым; И.: become too fasttidious; T.: zor beğenir olmak) ҡ. hup.
1. Еңмешләнеү, мыжыу. □ Становиться слишком привередливым, капризным. Кискә табан бала уҙгәләнә башлай.
2. Елкенеү, тынысһыҙланыу (куңелгә ҡарата). □ Волноваться, быть не на месте (о сердце, душе). М Уның да {Тимеркәйҙең] хәҙер инде, ҡыҙҙар курһә, куңеле уҙгәләнә. Д. Юлтый. Үҙгәләнгән уның куңеле, килен, барыбер баҫылмаҫ, йөрөп ҡайтһын. Г. Яҡупова.
ҮҘГӘЛӘҮ (үҙгәлә-) (Р: с трудом воспринимать какие-л. перемены; И.: fail to take root; T.: kabullenmemek) ҡ. hup.
Ниндәйҙер үҙгәргән нәмәне ят итеү.
□ С трудом воспринимать какие-л. перемены, не прижиться, не освоиться на новом месте. Аш уҙгәләу. Урын уҙгәләу. Урын уҙгә-ләп, йоҡлай алмай ятыу.
212