Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 214
Поиск по словарям
ҮҘГӘРТЕЛЕҮ
ҮҘГӘРТЕЛЕҮ (үҙгәртел ) ҡ. төш. ҡар. үҙгәртеү, страд, от үҙгәртеү. Үҙгәртелгән нәмә.
ҮҘГӘРТЕҮ (үҙгәрт-) ҡ. йөкм. ҡар. үҙгәреү I. понуд. от үҙгәреү I. Үҙгәртеп ебәреу. Үҙгәртә биреу. Үҙгәртеп алыу. Ҡылымдарҙы зат менән уҙгәртеу. И Өйҙә әле ут алмағайнылар, шуға курә Нур тауышын уҙгәр-теп ҡысҡырҙы: «Бында һалсыларҙы ҡабул итәләрме?» И. Абдуллин. Үҙгәртергә хәлдән килмәҫ нәмәләр була. Ф. Аҡбулатова. Квалификацияһын уҙгәртергә, — тип яуап бирҙе кемдер берҙәм көлөу аҫтында. А. Абдуллин.
ҮҘГӘРТЕШЕҮ (үҙгәртеш-) ҡ. урт. ҡар. үҙгәртеү, взаимн. от үҙгәреү. Өй йыһаздарын уҙгәртешеу. Фекерҙе уҙгәртешеу.
ҮҘГӘРТТЕРЕҮ (үҙгәрттер-) ҡ. йөкм. ҡар. үҙгәртеү, понуд. от үҙгәртеү. Кешенец исемен уҙгәрттереу.
ҮҘЕ (Р.: сам; И.: oneself; T.: kendi) билд. а.
1. Эш-хәрәкәттең шул билдәләнгән шәхес тарафынан башҡарылғанын белдерә.
□ Сам. Н Ул [Ғариф] уҙе йөрөмәһә лә, уныц аҡсаһы йөрөй. Ғ. Хәйри.
2. Эш-хәрәкәттең башҡарылышына билдәле шәхес йәки нәмә генә мөнәсәбәтле булғанын, башҡалар ҡатнашмағанын белдерә. □ Он (она, оно) сам. Бала уҙе ҡолап төштө. Сәғәт уҙе туҡтаған.
3. Эйәлек бәйләнешендә килеш ялғауы ҡабул итеп, шул билдәләнгән шәхескә баҫым яһау, иғтибарҙы йүнәлтеү өсөн ҡулланыла.
□ Сам, сами, само. Мин уҙем. Һин уҙец. Ул уҙе. Йомошоғоҙҙо минец уҙемә әйтегеҙ. Хатты әбейҙец уҙенә тапшыр. Атты бригадирҙың уҙенән һора. ■ Йәштәр баҫҡан йөҙөмдө, хәсрәт алған минец уҙемде. Сеңләүҙән.
4. Кемделер ихтирам менән телгә алғанда йәки һүҙ барған шәхескә төбәп күрһәткәндә «ул» йә «улар» урынына ҡулланылған һүҙ.
□ Сам, сама, сами. Апай уҙе әйтте. Тикшереу менән уҙе килеп китте.
5. диал. Ҡатын тарафынан ирен исемләп түгел, ситләтеп әйтеү һүҙе. □ Муж, сам (в речи жены). Үҙе ҡайтһын инде.
6. диал. ҡар. үҙ 1. Үҙе балам ауыр тугел уҙемә.
♦ Үҙе баш, үҙе түш бөтәһен дә үҙе хәл итә алған кешегә ҡарата әйтелә; гел үҙенсә генә эш иткән, үҙ һүҙен генә һүҙ итеп хакимлыҡ ҡылған кешегә ҡарата ризаһыҙлыҡ белдереп әйтелә. □ сөотв. Сам себе голова. ■ Сафура Ғилаж өйөндә уҙе баш, уҙе туш булып ҡалды. Ж. Кейекбаев. Үҙенә күрә түгел кемдец йәки ниҙецдер эше, булмышы көткәндән, уйлағандан артығыраҡ булып сыҡҡанда көлөбөрәк әйтелә. □ Ишь ты; смотри, какой. Үҙенә курә тугел, бәләкәй генә булһа ла, өлгөр. Үҙеңә ҡалһа кешенең эше, ҡылығы тураһында кәмһетеп әйтергә теләгәндә ҡулланыла. □ По-твоему. Ш Үҙецә ҡалһа, һин генә урынға керә алаһың да, башҡа кеше керә алмай була инде, эйеме? С. Агиш.
ҮҘЕ ЙӨРӨМӘЛЕ с. ҡар. үҙйөрөшлө. Үҙе йөрөмәле механизм. Үҙе йөрөмәле кәмә. Үҙе йөрөмәле машина. Үҙе йөрөмәле бесән сапҡыс.
ҮҘЕКӘЙЕ (Р.: ласкательное обращение; И.: word of affection; T.: çocuğum) и. диал.
Яратып, иркәләп әйтелгән һүҙ. □ Ласкательное обращение. Эй, уҙекәйемде, уҙекәй-генәмде.
ҮҘЕМСЕ (Р.: эгоист; И.: egoist; T.: bencil) с. һөйл.
Үҙен генә ҡайғыртыусан. □ Эгоистический, эгоистичный. Үҙемсе кеше. Үҙемсе бала. • Үҙемсе кеше улемдән ҡурҡыр. Әйтем.
ҮҘЕМСЕЛЕК (үҙемселеге) и. ҡар. мин-минлек 2. Үҙемселеккә бирелеу.
ҮҘЕМСЕЛӘҮ (үҙемселә-) (Р.: быть эгоистом; И.: display egoism; T: bencil olmak) ҡ. һөйл.
Үҙеңде генә ҡайғыртыу. □ Быть эгоистом, проявлять эгоизм, думать только о себе. Үҙемселәп йәшәу. Үҙемселәп ултырыу. Үҙем-селәп йөрөу.
ҮҘЕНЕКЕ (Р: эпилепсия; И.: epilepsy; Т.: epilepsi) и. миф.
Быума сиренең табулаштырылған атамаһы. □ Табуированное название эпилепсии. доел. Свой. Үҙенеке һуғыу. Үҙенеке тотоу.
♦ Үҙенеке ҡушылыу аҡылға еңеләйеү. □ Быть не в себе.
ҮҘЕНСӘ (Р: по-своему; И.: in one’s own manner; T: kendince) р.
214
ҮҘГӘРТЕЛЕҮ (үҙгәртел ) ҡ. төш. ҡар. үҙгәртеү, страд, от үҙгәртеү. Үҙгәртелгән нәмә.
ҮҘГӘРТЕҮ (үҙгәрт-) ҡ. йөкм. ҡар. үҙгәреү I. понуд. от үҙгәреү I. Үҙгәртеп ебәреу. Үҙгәртә биреу. Үҙгәртеп алыу. Ҡылымдарҙы зат менән уҙгәртеу. И Өйҙә әле ут алмағайнылар, шуға курә Нур тауышын уҙгәр-теп ҡысҡырҙы: «Бында һалсыларҙы ҡабул итәләрме?» И. Абдуллин. Үҙгәртергә хәлдән килмәҫ нәмәләр була. Ф. Аҡбулатова. Квалификацияһын уҙгәртергә, — тип яуап бирҙе кемдер берҙәм көлөу аҫтында. А. Абдуллин.
ҮҘГӘРТЕШЕҮ (үҙгәртеш-) ҡ. урт. ҡар. үҙгәртеү, взаимн. от үҙгәреү. Өй йыһаздарын уҙгәртешеу. Фекерҙе уҙгәртешеу.
ҮҘГӘРТТЕРЕҮ (үҙгәрттер-) ҡ. йөкм. ҡар. үҙгәртеү, понуд. от үҙгәртеү. Кешенец исемен уҙгәрттереу.
ҮҘЕ (Р.: сам; И.: oneself; T.: kendi) билд. а.
1. Эш-хәрәкәттең шул билдәләнгән шәхес тарафынан башҡарылғанын белдерә.
□ Сам. Н Ул [Ғариф] уҙе йөрөмәһә лә, уныц аҡсаһы йөрөй. Ғ. Хәйри.
2. Эш-хәрәкәттең башҡарылышына билдәле шәхес йәки нәмә генә мөнәсәбәтле булғанын, башҡалар ҡатнашмағанын белдерә. □ Он (она, оно) сам. Бала уҙе ҡолап төштө. Сәғәт уҙе туҡтаған.
3. Эйәлек бәйләнешендә килеш ялғауы ҡабул итеп, шул билдәләнгән шәхескә баҫым яһау, иғтибарҙы йүнәлтеү өсөн ҡулланыла.
□ Сам, сами, само. Мин уҙем. Һин уҙец. Ул уҙе. Йомошоғоҙҙо минец уҙемә әйтегеҙ. Хатты әбейҙец уҙенә тапшыр. Атты бригадирҙың уҙенән һора. ■ Йәштәр баҫҡан йөҙөмдө, хәсрәт алған минец уҙемде. Сеңләүҙән.
4. Кемделер ихтирам менән телгә алғанда йәки һүҙ барған шәхескә төбәп күрһәткәндә «ул» йә «улар» урынына ҡулланылған һүҙ.
□ Сам, сама, сами. Апай уҙе әйтте. Тикшереу менән уҙе килеп китте.
5. диал. Ҡатын тарафынан ирен исемләп түгел, ситләтеп әйтеү һүҙе. □ Муж, сам (в речи жены). Үҙе ҡайтһын инде.
6. диал. ҡар. үҙ 1. Үҙе балам ауыр тугел уҙемә.
♦ Үҙе баш, үҙе түш бөтәһен дә үҙе хәл итә алған кешегә ҡарата әйтелә; гел үҙенсә генә эш иткән, үҙ һүҙен генә һүҙ итеп хакимлыҡ ҡылған кешегә ҡарата ризаһыҙлыҡ белдереп әйтелә. □ сөотв. Сам себе голова. ■ Сафура Ғилаж өйөндә уҙе баш, уҙе туш булып ҡалды. Ж. Кейекбаев. Үҙенә күрә түгел кемдец йәки ниҙецдер эше, булмышы көткәндән, уйлағандан артығыраҡ булып сыҡҡанда көлөбөрәк әйтелә. □ Ишь ты; смотри, какой. Үҙенә курә тугел, бәләкәй генә булһа ла, өлгөр. Үҙеңә ҡалһа кешенең эше, ҡылығы тураһында кәмһетеп әйтергә теләгәндә ҡулланыла. □ По-твоему. Ш Үҙецә ҡалһа, һин генә урынға керә алаһың да, башҡа кеше керә алмай була инде, эйеме? С. Агиш.
ҮҘЕ ЙӨРӨМӘЛЕ с. ҡар. үҙйөрөшлө. Үҙе йөрөмәле механизм. Үҙе йөрөмәле кәмә. Үҙе йөрөмәле машина. Үҙе йөрөмәле бесән сапҡыс.
ҮҘЕКӘЙЕ (Р.: ласкательное обращение; И.: word of affection; T.: çocuğum) и. диал.
Яратып, иркәләп әйтелгән һүҙ. □ Ласкательное обращение. Эй, уҙекәйемде, уҙекәй-генәмде.
ҮҘЕМСЕ (Р.: эгоист; И.: egoist; T.: bencil) с. һөйл.
Үҙен генә ҡайғыртыусан. □ Эгоистический, эгоистичный. Үҙемсе кеше. Үҙемсе бала. • Үҙемсе кеше улемдән ҡурҡыр. Әйтем.
ҮҘЕМСЕЛЕК (үҙемселеге) и. ҡар. мин-минлек 2. Үҙемселеккә бирелеу.
ҮҘЕМСЕЛӘҮ (үҙемселә-) (Р.: быть эгоистом; И.: display egoism; T: bencil olmak) ҡ. һөйл.
Үҙеңде генә ҡайғыртыу. □ Быть эгоистом, проявлять эгоизм, думать только о себе. Үҙемселәп йәшәу. Үҙемселәп ултырыу. Үҙем-селәп йөрөу.
ҮҘЕНЕКЕ (Р: эпилепсия; И.: epilepsy; Т.: epilepsi) и. миф.
Быума сиренең табулаштырылған атамаһы. □ Табуированное название эпилепсии. доел. Свой. Үҙенеке һуғыу. Үҙенеке тотоу.
♦ Үҙенеке ҡушылыу аҡылға еңеләйеү. □ Быть не в себе.
ҮҘЕНСӘ (Р: по-своему; И.: in one’s own manner; T: kendince) р.
214