Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 229
Поиск по словарям
ҮЛСӘҮЕС
2. Нимәнеңдер күләме, дәүмәле, размеры.
□ Размер. / Размерный. Кейем улсәме. Бәләкәй улсәмле аяҡ кейеме. ■ Үлсәмемде алып, «50-се размер» тигәндәренә шаҡ ҡаттым. Г. Яҡупова.
3. Шиғри һәм музыкаль әҫәрҙәрҙәге ижек, ритмик быуын һаны. □ Размер (в поэзии, музыке). Ҡобайыр улсәме. Оҙон йыр улсәме. Шиғыр улсәме.
4. кусм. Нимәнелер баһалау йәки берәй нәмә менән сағыштырыу өсөн сама, нигеҙ булып торған нәмә. □ Мера, мерило. Баһалау улсәме. ■ Кәбән ҡойһам, Заһитым ҡарап торор төҫлө: ҡыйыш булһа, оятыңдан нишләрһең? Бурәнә ҡырҡһам, иген икһәм, бесән сапһам, уның улсәме менән улсәнем. Т. Ғарипова.
ҮЛСӘМЛЕ (Р.: весовой; И.: sold by the weight; T.: ağırlık ile satılan) c.
Үлсәп һатыла йәки алына торған. □ Весовой, измеряемый. Үлсәмле он. Үлсәмле шәкәр. Үлсәмле тоҙ.
ҮЛСӘНЕҮ (үлсән-) ҡ.
1. төш. ҡар. үлсәү, страд, от үлсәү. Үлсәнгән шәкәр.
2. ҡайт. ҡар. үлсәү, возвр. от үлсәү. Ашау алдынан улсәнеу. Үлсәнеп ҡарау.
ҮЛСӘТЕҮ (үлсәт-) ҡ. йөкм. ҡар. үлсәү. понуд. от үлсәү. Иген улсәтеу. Шәкәр улсә-теу, һатыу башланды. ■ Алыусының дини тойғоһона сиртеугә хәтле барып еткән татлы тел, курәһең, уҙенекен итте — апһындар икеһе бер төҫтән кулдәклек улсәтеп алдылар.
3. Биишева. Мин Гөлусә апайҙан шәкәр улсәтеп тора инем. Г. Яҡупова.
ҮЛСӘҮ I (үлсә-) (Р: мерить; И.: meusure; weigh; T.: ölçmek) ҡ.
1. һәр төрлө ҡорамал ярҙамында нимә-неңдер дәүмәлен, миҡдарын билдәләү.
□ Мерить, вымерять, измерять. // Измерение. Ауырлыҡты улсәу. Буйҙы улсәу. Йылылыҡты улсәу. ■ Үлсәп ҡарарға кәрәк ине лә, тик яҡын-тирәлә улсәу ҡайҙан табаһың, — тип көлдө [Фатима]. Ә. Бикчәнтәев. Ер ул «елдереп» йөрөуҙе яратмай, ҡарышлап ул-сәуҙе, баш эйеп эшләуҙе көтә, — Иван Фомич шаярта ҡуйҙы. Р. Байымов. • Ете ҡат улсә, бер ҡат киҫ. Мәҡәл.
2. кусм. Төрлө яҡтан уйлап самалау. □ Взвешивать, обдумывать. Үлсәп һөйләу. ■ Тикшерҙем, улсәнем, ысын курҙем борсолған бригадир хаҡлығын. Ғ. Сәләм. [Сынбулатов: ] Телең бик әрем, Тәнзилә еңгә. Мин бит уйнап йөрөмәйем, һуҙҙе урыны менән һәм улсәберәк һөйләргә кәрәк. Шаярыуҙы ҡуйып тор! М. Тажи.
3. кусм. Нимәнелер икенсе бер нәмә менән сағыштырып баһалау. □ Взвешивать, сравнивать. ■ Миңә ҡалһа, Хоҙай ҡатын-ҡыҙҙың зәһәр матурын ирҙәрҙәге кешелек миҡдарын улсәу өсөн ебәрә. Т. Ғарипова. Халыҡ телендә әҙәм балаһының аң-фиғелен улсәусе һуҙҙәр байтаҡ. Р. Вәлиев.
♦ Ташҡа үлсәйем һаҡлау көсөнә эйә булған һүҙ. □ соотв. Боже упаси (употребляется как обережная, охраняющая фраза). Үҙ аршының менән үлсәү кешенең эш-ҡылығын үҙеңдән сығып баһалау. □ Мерить на свой аршин.
ҮЛСӘҮ II (Р.: весы; И.: balance; T.: terazi) и.
1. Төрлө нәмәнең ауырлығын билдәләй торған йыһаз, прибор. □ Весы. / Измерительный. Бәләкәй улсәу. Ҙур улсәу. Көйәнтәле улсәу. ■ Өҫтәлдә әллә ниндәй бәләкәй генә, борос улсәргә ярарлыҡ мыҫҡаллы улсәу-ҙәр. С. Агиш. Миңә ике буханка икмәк, йәнә өс йөҙ грамм ирис бирегеҙ, — тине Илдар сабыр ғына, улсәу алдына еткәс. Р. Байбулатов. Механизмдар, ауырлыҡ улсәу приборҙары, бырауҙар һәм скважинаға төшөрөләсәк торбалар һәр ваҡытта ла әҙерлек хәлендә торҙо. Ә. Байрамов. • Аҡыллы һуҙҙең дә улсәуе бар. Әйтем.
2. ҡар. үлсәм 1. Оҙонлоҡ улсәуе. ■ Ул шарттарҙа кешегә бер генә төрлө улсәу менән ҡарай торғайнылар — ышаныслымы, тугелме? И. Абдуллин.
3. (баш хәреф менән) астр. Зодиактың береһе (Кыҙ һәм Саян йондоҙлоҡтары уртаһында урынлашҡан). □ Весы. Үлсәу йондоҙлоғонда тыуыу.
ҮЛСӘҮЕС и. ҡар. үлсәү II, 1. ■ Ел ыжғыра, шофёр ашыҡтыра — юлда ныҡ өшөгәндәр... Анау тиклем мискәне улсәуескә ултыртыуы ла... Р. Камал. Уны, ер иҙәнендә ултырған ауыр, ҙур улсәуескә ышанмай,
229
2. Нимәнеңдер күләме, дәүмәле, размеры.
□ Размер. / Размерный. Кейем улсәме. Бәләкәй улсәмле аяҡ кейеме. ■ Үлсәмемде алып, «50-се размер» тигәндәренә шаҡ ҡаттым. Г. Яҡупова.
3. Шиғри һәм музыкаль әҫәрҙәрҙәге ижек, ритмик быуын һаны. □ Размер (в поэзии, музыке). Ҡобайыр улсәме. Оҙон йыр улсәме. Шиғыр улсәме.
4. кусм. Нимәнелер баһалау йәки берәй нәмә менән сағыштырыу өсөн сама, нигеҙ булып торған нәмә. □ Мера, мерило. Баһалау улсәме. ■ Кәбән ҡойһам, Заһитым ҡарап торор төҫлө: ҡыйыш булһа, оятыңдан нишләрһең? Бурәнә ҡырҡһам, иген икһәм, бесән сапһам, уның улсәме менән улсәнем. Т. Ғарипова.
ҮЛСӘМЛЕ (Р.: весовой; И.: sold by the weight; T.: ağırlık ile satılan) c.
Үлсәп һатыла йәки алына торған. □ Весовой, измеряемый. Үлсәмле он. Үлсәмле шәкәр. Үлсәмле тоҙ.
ҮЛСӘНЕҮ (үлсән-) ҡ.
1. төш. ҡар. үлсәү, страд, от үлсәү. Үлсәнгән шәкәр.
2. ҡайт. ҡар. үлсәү, возвр. от үлсәү. Ашау алдынан улсәнеу. Үлсәнеп ҡарау.
ҮЛСӘТЕҮ (үлсәт-) ҡ. йөкм. ҡар. үлсәү. понуд. от үлсәү. Иген улсәтеу. Шәкәр улсә-теу, һатыу башланды. ■ Алыусының дини тойғоһона сиртеугә хәтле барып еткән татлы тел, курәһең, уҙенекен итте — апһындар икеһе бер төҫтән кулдәклек улсәтеп алдылар.
3. Биишева. Мин Гөлусә апайҙан шәкәр улсәтеп тора инем. Г. Яҡупова.
ҮЛСӘҮ I (үлсә-) (Р: мерить; И.: meusure; weigh; T.: ölçmek) ҡ.
1. һәр төрлө ҡорамал ярҙамында нимә-неңдер дәүмәлен, миҡдарын билдәләү.
□ Мерить, вымерять, измерять. // Измерение. Ауырлыҡты улсәу. Буйҙы улсәу. Йылылыҡты улсәу. ■ Үлсәп ҡарарға кәрәк ине лә, тик яҡын-тирәлә улсәу ҡайҙан табаһың, — тип көлдө [Фатима]. Ә. Бикчәнтәев. Ер ул «елдереп» йөрөуҙе яратмай, ҡарышлап ул-сәуҙе, баш эйеп эшләуҙе көтә, — Иван Фомич шаярта ҡуйҙы. Р. Байымов. • Ете ҡат улсә, бер ҡат киҫ. Мәҡәл.
2. кусм. Төрлө яҡтан уйлап самалау. □ Взвешивать, обдумывать. Үлсәп һөйләу. ■ Тикшерҙем, улсәнем, ысын курҙем борсолған бригадир хаҡлығын. Ғ. Сәләм. [Сынбулатов: ] Телең бик әрем, Тәнзилә еңгә. Мин бит уйнап йөрөмәйем, һуҙҙе урыны менән һәм улсәберәк һөйләргә кәрәк. Шаярыуҙы ҡуйып тор! М. Тажи.
3. кусм. Нимәнелер икенсе бер нәмә менән сағыштырып баһалау. □ Взвешивать, сравнивать. ■ Миңә ҡалһа, Хоҙай ҡатын-ҡыҙҙың зәһәр матурын ирҙәрҙәге кешелек миҡдарын улсәу өсөн ебәрә. Т. Ғарипова. Халыҡ телендә әҙәм балаһының аң-фиғелен улсәусе һуҙҙәр байтаҡ. Р. Вәлиев.
♦ Ташҡа үлсәйем һаҡлау көсөнә эйә булған һүҙ. □ соотв. Боже упаси (употребляется как обережная, охраняющая фраза). Үҙ аршының менән үлсәү кешенең эш-ҡылығын үҙеңдән сығып баһалау. □ Мерить на свой аршин.
ҮЛСӘҮ II (Р.: весы; И.: balance; T.: terazi) и.
1. Төрлө нәмәнең ауырлығын билдәләй торған йыһаз, прибор. □ Весы. / Измерительный. Бәләкәй улсәу. Ҙур улсәу. Көйәнтәле улсәу. ■ Өҫтәлдә әллә ниндәй бәләкәй генә, борос улсәргә ярарлыҡ мыҫҡаллы улсәу-ҙәр. С. Агиш. Миңә ике буханка икмәк, йәнә өс йөҙ грамм ирис бирегеҙ, — тине Илдар сабыр ғына, улсәу алдына еткәс. Р. Байбулатов. Механизмдар, ауырлыҡ улсәу приборҙары, бырауҙар һәм скважинаға төшөрөләсәк торбалар һәр ваҡытта ла әҙерлек хәлендә торҙо. Ә. Байрамов. • Аҡыллы һуҙҙең дә улсәуе бар. Әйтем.
2. ҡар. үлсәм 1. Оҙонлоҡ улсәуе. ■ Ул шарттарҙа кешегә бер генә төрлө улсәу менән ҡарай торғайнылар — ышаныслымы, тугелме? И. Абдуллин.
3. (баш хәреф менән) астр. Зодиактың береһе (Кыҙ һәм Саян йондоҙлоҡтары уртаһында урынлашҡан). □ Весы. Үлсәу йондоҙлоғонда тыуыу.
ҮЛСӘҮЕС и. ҡар. үлсәү II, 1. ■ Ел ыжғыра, шофёр ашыҡтыра — юлда ныҡ өшөгәндәр... Анау тиклем мискәне улсәуескә ултыртыуы ла... Р. Камал. Уны, ер иҙәнендә ултырған ауыр, ҙур улсәуескә ышанмай,
229