Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 230
Поиск по словарям
ҮЛСӘҮЛЕ
бәләкәй бизмәндә улсәнеләр. Р. Өмөтбаев. Эстә таҡта шытырҙай, кешеләр ыңғыраша, ә улсәуескә барып еткән бәхетлеләр, тауар һалған төйөнсөктәрен ауыҙҙарына тешләп, ҡолас ташлап, йоҙроҡ айҡап, сығыу юлын йыралар. Й. Солтанов.
ҮЛСӘҮЛЕ с.
1. ҡар. үлсәмле. Үлсәуле он. ■ Ул [Буранбай ], тракторҙы ҡапыл ҡуҙғатып, иң юғары тиҙлек менән алып китте, сәскес, улсәуле тимер сыбыҡты өҙөргә етешеп, әле бер яҡҡа, әле икенсе яҡҡа сайҡалды. Ф. Әсәнов.
2. кусм. Күләм, дәүмәле сикле; самалы.
□ Считанный, ограниченный. Аҙыҡ-тулек улсәуле генә ҡалды. ■ Аслыҡ һөйләһәң, шуға ҡарата улсәуле аҙыҡты улсәп ашай башлаһаң, тамаҡ туймай бит ул. Д. Юлтый.
3. кусм. Төрлө яҡлап уйлаулы; төплө.
□ Взвешенный, обдуманный, продуманный. Үлсәуле яуап. ■ Хәйер, һиҙеуенсә, ҡыуаныстары яһалмалыраҡ, һуҙҙәре улсәулерәк кеуек мөғәллимдәрҙең. Ә. Хәкимов. Һәр һуҙең уйланған, улсәуле булырға тейеш. Ф. Чаны-шева. Уның [Гөбәйҙуллиндың] һәр һуҙе улсәуле, асыҡ һәм етеҙ. Я. Хамматов.
ҮЛСӘҮҺЕҘ (Р.: не взвешенный; И.: not weighed; T.: ölçüsüz) с.
1. Үлсәнмәгән, үлсәнмәй торған. □ Не взвешенный, невесовой, неизмеренный. ■ Үҙебеҙ кеуек унлап хужалыҡ шунда кусеп ултырмаҡсы булабыҙ, ер һәйбәт, урман яҡын, бесәнлек улсәуһеҙ, — тине. А. Таһиров. Үлсәуһеҙ бойҙай.
2. кусм. Ҙур күләмдә, сикһеҙ күп; самаһыҙ. □ Неограниченный, безмерный. Үлсәу-һеҙ хыял. ■ Гәуһәр Юлайҙың куҙҙәрендә шундай уттар куреп ҡалды, был уттарҙа сикләнмәгән ҡыйыулыҡ, улсәуһеҙ тәуәккәллек бар ине. И. Ғиззәтуллин.
ҮЛСӘШЕҮ (үлсәш-) ҡ.
1. урт. ҡар. үлсәү, взаимн. от үлсәү. Иген улсәшеу.
2. Үҙ-ара буйҙы сағыштырыу. □ Мериться ростом с кем. М Ошолар инде балтырған йыйып йөрөгәндә «кем ҙурыраҡ» тип йәнәшә баҫып улсәшкәндәр ҙә инәле-ҡыҙлы ыҙғышып киткәндәр. М. Кәрим. Ошо көндә беҙ өсәу — Әптерәй, Зариф һәм мин — .. тағы ла бер
тапҡыр буйҙарыбыҙҙы улсәштек, улсәмдәр-ҙе ҡалын итеп таҡтаға киртеп ҡуйҙыҡ. Й. Солтанов.
ҮЛТЕРЕЛЕҮ (үлтерел-) ҡ. төш. ҡар. үлтереү, страд, от үлтереү. ■ Йылдар утер, Нур уҫеп буйға етер, тора-бара ҡыҙыл командир булыр, дошман тылында аяуһыҙ һуғышып йөрөр һәм ғазапланып ултерелер. И. Абдуллин. Уның [дошмандың] уткән юлында торонбашҡа әйләнгән ауылдар, кирбес һәм таш киҫәктәренә әуерелгән ҡалалар, хурланған ҡатын-ҡыҙҙар, ултерелгән йәш балалар, ҡарт-ҡоролар ятып ҡала. Ғ. Аллаяров. Кенәздәре ултерелгәс, ҡолдары таралған, ә «казак» тип аталған төп халҡы — һөнәрселәр, ирекле кешеләр, ябай ғәскәриҙәр урындарында, ҡыпсаҡ далаларында тороп ҡалған. Р. Байымов.
ҮЛТЕРЕҮ (үлтер-) (Р.: убивать; И.: murder; kill; T: öldürmek) ҡ.
1. Тереклек итеүҙән, йәшәүҙән туҡтатыу; йәнен алыу. □ Убивать, умерщвлять. Атып ултереу. Үлтереп ташлау. Үлтерә һуғыу.
■ Мин быға тиклем уҙ ҡулым менән себен дә ултергән кеше тугел бит. Д. Юлтый. Николайҙы атып ултерҙеләр, ә мине ҡабат һушымдан яҙғансы овчаркаларҙан талаттылар. И. Абдуллин. Бер гуртоправ мине быуып ултерә яҙҙы. А. Абдуллин. • Кеше һуҙе кеше ултерә. Мәҡәл.
2. кусм. Хис-тойғо, дәрт, илһамды юҡ итеү. □ Убить что (о чувствах и т. д.).
■ Йөрәк тыныслығын ултерә алырлыҡ көслөмө ни хисе кешенең?! Ғ. Сәләм. Мине ултерһәләр ҙә, улар минең рухымды ултерә алмаясаҡтар. И. Абдуллин.
3. кусм. Иҫ-Һушты алыу. □ Убить, потрясать. Үлтерерлек итеп йылмайыу. * Сажиҙә шундай яғымлы итеп миңә ҡарай. Был ҡараш мине ултерә. Йөрәк әллә нишләп китә. И. Ғиззәтуллин.
4. Хәл ҡылымдың -а, -п формаһында килеп, төп ҡылымдың мәғәнәһен көсәйтә. □ В форме деепричастия на -а, -п выступает в значении наречия «сильно, чрезмерно». Үлтереп маҡтау. Үлтерә әйтеу. ■ [Тайба әбей — Айһылыуға:] Шәлде һинән дә шәп бәйләусе юҡ ине. Хәҙер бына беҙҙең Бибеш
230
бәләкәй бизмәндә улсәнеләр. Р. Өмөтбаев. Эстә таҡта шытырҙай, кешеләр ыңғыраша, ә улсәуескә барып еткән бәхетлеләр, тауар һалған төйөнсөктәрен ауыҙҙарына тешләп, ҡолас ташлап, йоҙроҡ айҡап, сығыу юлын йыралар. Й. Солтанов.
ҮЛСӘҮЛЕ с.
1. ҡар. үлсәмле. Үлсәуле он. ■ Ул [Буранбай ], тракторҙы ҡапыл ҡуҙғатып, иң юғары тиҙлек менән алып китте, сәскес, улсәуле тимер сыбыҡты өҙөргә етешеп, әле бер яҡҡа, әле икенсе яҡҡа сайҡалды. Ф. Әсәнов.
2. кусм. Күләм, дәүмәле сикле; самалы.
□ Считанный, ограниченный. Аҙыҡ-тулек улсәуле генә ҡалды. ■ Аслыҡ һөйләһәң, шуға ҡарата улсәуле аҙыҡты улсәп ашай башлаһаң, тамаҡ туймай бит ул. Д. Юлтый.
3. кусм. Төрлө яҡлап уйлаулы; төплө.
□ Взвешенный, обдуманный, продуманный. Үлсәуле яуап. ■ Хәйер, һиҙеуенсә, ҡыуаныстары яһалмалыраҡ, һуҙҙәре улсәулерәк кеуек мөғәллимдәрҙең. Ә. Хәкимов. Һәр һуҙең уйланған, улсәуле булырға тейеш. Ф. Чаны-шева. Уның [Гөбәйҙуллиндың] һәр һуҙе улсәуле, асыҡ һәм етеҙ. Я. Хамматов.
ҮЛСӘҮҺЕҘ (Р.: не взвешенный; И.: not weighed; T.: ölçüsüz) с.
1. Үлсәнмәгән, үлсәнмәй торған. □ Не взвешенный, невесовой, неизмеренный. ■ Үҙебеҙ кеуек унлап хужалыҡ шунда кусеп ултырмаҡсы булабыҙ, ер һәйбәт, урман яҡын, бесәнлек улсәуһеҙ, — тине. А. Таһиров. Үлсәуһеҙ бойҙай.
2. кусм. Ҙур күләмдә, сикһеҙ күп; самаһыҙ. □ Неограниченный, безмерный. Үлсәу-һеҙ хыял. ■ Гәуһәр Юлайҙың куҙҙәрендә шундай уттар куреп ҡалды, был уттарҙа сикләнмәгән ҡыйыулыҡ, улсәуһеҙ тәуәккәллек бар ине. И. Ғиззәтуллин.
ҮЛСӘШЕҮ (үлсәш-) ҡ.
1. урт. ҡар. үлсәү, взаимн. от үлсәү. Иген улсәшеу.
2. Үҙ-ара буйҙы сағыштырыу. □ Мериться ростом с кем. М Ошолар инде балтырған йыйып йөрөгәндә «кем ҙурыраҡ» тип йәнәшә баҫып улсәшкәндәр ҙә инәле-ҡыҙлы ыҙғышып киткәндәр. М. Кәрим. Ошо көндә беҙ өсәу — Әптерәй, Зариф һәм мин — .. тағы ла бер
тапҡыр буйҙарыбыҙҙы улсәштек, улсәмдәр-ҙе ҡалын итеп таҡтаға киртеп ҡуйҙыҡ. Й. Солтанов.
ҮЛТЕРЕЛЕҮ (үлтерел-) ҡ. төш. ҡар. үлтереү, страд, от үлтереү. ■ Йылдар утер, Нур уҫеп буйға етер, тора-бара ҡыҙыл командир булыр, дошман тылында аяуһыҙ һуғышып йөрөр һәм ғазапланып ултерелер. И. Абдуллин. Уның [дошмандың] уткән юлында торонбашҡа әйләнгән ауылдар, кирбес һәм таш киҫәктәренә әуерелгән ҡалалар, хурланған ҡатын-ҡыҙҙар, ултерелгән йәш балалар, ҡарт-ҡоролар ятып ҡала. Ғ. Аллаяров. Кенәздәре ултерелгәс, ҡолдары таралған, ә «казак» тип аталған төп халҡы — һөнәрселәр, ирекле кешеләр, ябай ғәскәриҙәр урындарында, ҡыпсаҡ далаларында тороп ҡалған. Р. Байымов.
ҮЛТЕРЕҮ (үлтер-) (Р.: убивать; И.: murder; kill; T: öldürmek) ҡ.
1. Тереклек итеүҙән, йәшәүҙән туҡтатыу; йәнен алыу. □ Убивать, умерщвлять. Атып ултереу. Үлтереп ташлау. Үлтерә һуғыу.
■ Мин быға тиклем уҙ ҡулым менән себен дә ултергән кеше тугел бит. Д. Юлтый. Николайҙы атып ултерҙеләр, ә мине ҡабат һушымдан яҙғансы овчаркаларҙан талаттылар. И. Абдуллин. Бер гуртоправ мине быуып ултерә яҙҙы. А. Абдуллин. • Кеше һуҙе кеше ултерә. Мәҡәл.
2. кусм. Хис-тойғо, дәрт, илһамды юҡ итеү. □ Убить что (о чувствах и т. д.).
■ Йөрәк тыныслығын ултерә алырлыҡ көслөмө ни хисе кешенең?! Ғ. Сәләм. Мине ултерһәләр ҙә, улар минең рухымды ултерә алмаясаҡтар. И. Абдуллин.
3. кусм. Иҫ-Һушты алыу. □ Убить, потрясать. Үлтерерлек итеп йылмайыу. * Сажиҙә шундай яғымлы итеп миңә ҡарай. Был ҡараш мине ултерә. Йөрәк әллә нишләп китә. И. Ғиззәтуллин.
4. Хәл ҡылымдың -а, -п формаһында килеп, төп ҡылымдың мәғәнәһен көсәйтә. □ В форме деепричастия на -а, -п выступает в значении наречия «сильно, чрезмерно». Үлтереп маҡтау. Үлтерә әйтеу. ■ [Тайба әбей — Айһылыуға:] Шәлде һинән дә шәп бәйләусе юҡ ине. Хәҙер бына беҙҙең Бибеш
230