Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 232
Поиск по словарям
ҮЛӘНҺЕҘ
ҮЛӘНҺЕҘ (Р.: без травы; И.: grassy; T.: otsuz) с.
Үләне булмаған, үлән үҫмәгән. □ Без травы. Үләнһеҙ ер. • Ҡый уләнһеҙ баҡса булмай. Мәҡәл.
ҮЛӘҢ и. этн. ҡар. өләң 2. Туй уләңе. Үләң сығарыу. Үләц әйтеу. ■ Ҡөтөуҙең ситендәрәҡ ҡороғон ергә ҡаҙаған, эйәрле атын сеҙәрләп ебәргән көтөусе ҡаҙаҡ егете уләң әйтеп ултыра ине. И. Көҫәпҡол.
ҮЛӘҢСЕ (Р.: певец (исполняющий уләц)', И.: Kazakh tune performer; T.: Kazak türkülerini söyleyen kişi) u.
Үләц әйтеүсе. □ Певец (исполняющий уләц). Үләңселәр сығышы.
ҮЛӘТ (Р: мор; И.: high mortality; T.: veba) и.
1. Ҡапыл таралып, малды, кешене күпләп ҡырған ниндәйҙер йоғошло ауырыу. □ Мор. / Моровой. Мал уләте. Үләт зәхмәте. V [Ноғман ағай] ауылдаштарын уләт-тән йолоп ҡалыр өсөн һуңғы тиненәсә тотоноп бөткән. И. Ноғманов.
2. миф. Шул ауырыуҙың эйәһе. □ Мор, моровое поветрие, дух болезни. ■ Әбейҙәр әйтә ине: «Үләттәр эт, бесәй булып куре-нәләр», — тип. «Башҡорт мифологияһы»-нан. Үләт соҡорон урап утергә кәрәк, уләт эйәрмәһен тип. «Башҡорт мифологияһы »нан.
♦ Үләт ҡырғыр ҡарғағанда, ныҡ асыу килгәндә әйтелә. □ прокл. Чтоб мор тебя уничтожил! Үләт тейгер әрләгәндә, ҡарғағанда әйтелә. □ прокл. Чтоб на тебя мор напал! Н Үләт тейһен, был бит әлеге хат тапшырыусы Шәйҙи исемле малай яҙған «ш»! К. Мәргән.
ҮЛӘТ БАҪТЫРЫУ и. ҡар. үләт ҡыуыу.
ҮЛӘТ ЙЫЛЫ (Р: год мора; И.: year of high mortality; T.: veba senesi) и.
Үләт ауырыуы таралған йыл. □ Год мора, морового поветрия. ■ Үткән кәбисә йылы уләт йылы булды. «Башҡорт мифология-һы»нан.
ҮЛӘТ ҠЫУЫУ (Р.: магический способ отгона духа мора; И.: magic way of expelling
spirit of high mortality; T.: veba cinini kovmanın sihirli usulü) и. этн.
Үләт ауырыуын ҡыуыу өсөн башҡарылған йола. □ Магический способ отгона духа мора. ■ Үләт ҡыуыу йолаһын ауыл тирәләй йылҡы ҡыуып, биҙрә ҡағып башҡарғандар. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҮМГӘН (Р: место под хомутом у коня на груди; И.: horse’s breast; T.: atın göğsü) и. иҫк.
Аттың күкрәге, түше. □ Место под хомутом у коня на груди. Аттың умгәне. Ҡолондоң умгәне. Тай умгәне.
ҮМГӘНГӘ ҺАЛЫУ (үмгәнгә һал ) ҡ. ҡар. үңгәмләшеү. Эште умгәнгә һалып алып барыу.
ҮМЕЛДЕРЕК (үмелдереге) и. диал. ҡар. күмелдерек.
ҮМРӘ (Р: умра; И.; Umrah; T.: Umre) и. дини.
Икенсе бер ваҡытта үтәлгән хаж ғәмәлдәре. □ Умра, малый хадж, малое паломничество (в отличие от хаджа, может проводиться в любое время года). ■ Ғалимдарҙың һуҙҙәренә нигеҙләнеп, хаж Һижриҙең алтынсы йылында фарыз булған, шул нигеҙҙән Аллаһы Тәғәлә аят индергән: «Аллаһ ризалығына өмөт менән хаж һәм умрәне иң камил рәуештә утәгеҙ» (Баҡара сурәһе, 196-сы аят). «Ағиҙел», № 9, 2013.
ҮНГӘР (Р: вооружённая стража хана; И.: khan’s armed guard; T.: muhafızlar) и. тар.
Хан эргәһендәге ҡораллы һаҡсылар төркөмө; нөгәр. □ Вооружённая стража хана. ■ Бөтмәҫ ауыр эштәрҙән йонсоуы етепме, әллә аяҡ аҫтында һағалап ятҡан ҡаза ауырайттымы, унгәр, уҙе лә һиҙмәҫтән, йоҡомһорап китте. И. Ноғманов.
ҮНӘ БУЙЫ (Р: постоянно; И.: constantly; T.: daima) р. диал.
1. Һәр ваҡыт, гел, ғүмер буйы. □ Постоянно. Үнә буйы уҡып йөрөу.
2. Остан осҡа. □ От края до края. Үнә буйы осорҙай булыу.
ҮНӘМӘ БУЙЫ (Р: постоянно; И.: constantly; T.: daima) р. диал.
Гел, һәр ваҡыт. □ Постоянно. Үнәмә буйы илаулау.
232
ҮЛӘНҺЕҘ (Р.: без травы; И.: grassy; T.: otsuz) с.
Үләне булмаған, үлән үҫмәгән. □ Без травы. Үләнһеҙ ер. • Ҡый уләнһеҙ баҡса булмай. Мәҡәл.
ҮЛӘҢ и. этн. ҡар. өләң 2. Туй уләңе. Үләң сығарыу. Үләц әйтеу. ■ Ҡөтөуҙең ситендәрәҡ ҡороғон ергә ҡаҙаған, эйәрле атын сеҙәрләп ебәргән көтөусе ҡаҙаҡ егете уләң әйтеп ултыра ине. И. Көҫәпҡол.
ҮЛӘҢСЕ (Р.: певец (исполняющий уләц)', И.: Kazakh tune performer; T.: Kazak türkülerini söyleyen kişi) u.
Үләц әйтеүсе. □ Певец (исполняющий уләц). Үләңселәр сығышы.
ҮЛӘТ (Р: мор; И.: high mortality; T.: veba) и.
1. Ҡапыл таралып, малды, кешене күпләп ҡырған ниндәйҙер йоғошло ауырыу. □ Мор. / Моровой. Мал уләте. Үләт зәхмәте. V [Ноғман ағай] ауылдаштарын уләт-тән йолоп ҡалыр өсөн һуңғы тиненәсә тотоноп бөткән. И. Ноғманов.
2. миф. Шул ауырыуҙың эйәһе. □ Мор, моровое поветрие, дух болезни. ■ Әбейҙәр әйтә ине: «Үләттәр эт, бесәй булып куре-нәләр», — тип. «Башҡорт мифологияһы»-нан. Үләт соҡорон урап утергә кәрәк, уләт эйәрмәһен тип. «Башҡорт мифологияһы »нан.
♦ Үләт ҡырғыр ҡарғағанда, ныҡ асыу килгәндә әйтелә. □ прокл. Чтоб мор тебя уничтожил! Үләт тейгер әрләгәндә, ҡарғағанда әйтелә. □ прокл. Чтоб на тебя мор напал! Н Үләт тейһен, был бит әлеге хат тапшырыусы Шәйҙи исемле малай яҙған «ш»! К. Мәргән.
ҮЛӘТ БАҪТЫРЫУ и. ҡар. үләт ҡыуыу.
ҮЛӘТ ЙЫЛЫ (Р: год мора; И.: year of high mortality; T.: veba senesi) и.
Үләт ауырыуы таралған йыл. □ Год мора, морового поветрия. ■ Үткән кәбисә йылы уләт йылы булды. «Башҡорт мифология-һы»нан.
ҮЛӘТ ҠЫУЫУ (Р.: магический способ отгона духа мора; И.: magic way of expelling
spirit of high mortality; T.: veba cinini kovmanın sihirli usulü) и. этн.
Үләт ауырыуын ҡыуыу өсөн башҡарылған йола. □ Магический способ отгона духа мора. ■ Үләт ҡыуыу йолаһын ауыл тирәләй йылҡы ҡыуып, биҙрә ҡағып башҡарғандар. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҮМГӘН (Р: место под хомутом у коня на груди; И.: horse’s breast; T.: atın göğsü) и. иҫк.
Аттың күкрәге, түше. □ Место под хомутом у коня на груди. Аттың умгәне. Ҡолондоң умгәне. Тай умгәне.
ҮМГӘНГӘ ҺАЛЫУ (үмгәнгә һал ) ҡ. ҡар. үңгәмләшеү. Эште умгәнгә һалып алып барыу.
ҮМЕЛДЕРЕК (үмелдереге) и. диал. ҡар. күмелдерек.
ҮМРӘ (Р: умра; И.; Umrah; T.: Umre) и. дини.
Икенсе бер ваҡытта үтәлгән хаж ғәмәлдәре. □ Умра, малый хадж, малое паломничество (в отличие от хаджа, может проводиться в любое время года). ■ Ғалимдарҙың һуҙҙәренә нигеҙләнеп, хаж Һижриҙең алтынсы йылында фарыз булған, шул нигеҙҙән Аллаһы Тәғәлә аят индергән: «Аллаһ ризалығына өмөт менән хаж һәм умрәне иң камил рәуештә утәгеҙ» (Баҡара сурәһе, 196-сы аят). «Ағиҙел», № 9, 2013.
ҮНГӘР (Р: вооружённая стража хана; И.: khan’s armed guard; T.: muhafızlar) и. тар.
Хан эргәһендәге ҡораллы һаҡсылар төркөмө; нөгәр. □ Вооружённая стража хана. ■ Бөтмәҫ ауыр эштәрҙән йонсоуы етепме, әллә аяҡ аҫтында һағалап ятҡан ҡаза ауырайттымы, унгәр, уҙе лә һиҙмәҫтән, йоҡомһорап китте. И. Ноғманов.
ҮНӘ БУЙЫ (Р: постоянно; И.: constantly; T.: daima) р. диал.
1. Һәр ваҡыт, гел, ғүмер буйы. □ Постоянно. Үнә буйы уҡып йөрөу.
2. Остан осҡа. □ От края до края. Үнә буйы осорҙай булыу.
ҮНӘМӘ БУЙЫ (Р: постоянно; И.: constantly; T.: daima) р. диал.
Гел, һәр ваҡыт. □ Постоянно. Үнәмә буйы илаулау.
232