Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 237
Поиск по словарям
ҮРЕЛЕҮ
урендә шул ҡарағас та урман куренә. Халыҡ йырынан.
5. кусм. Эш, тормоштағы юғары ҡаҙаныш.
□ Рубеж, достижение. Фәндә яңы урҙәр яулау. ■ Үр артынан урҙәр яулай кеше, ул ынтыла һаман юғары. Ш. Бикҡол.
6. диал. ҡар. түр 2. Үргә утеп ултырыу.
ҮРГЕ (Р.: верхний; И.: upper; T.: üst, yukarı) с.
1. Юғары тарафтағы. □ Верхний. Үрге яҡ. Кәртәнең урге осо. ■ Кинәт ауылдың урге осонда гармун уйнаған тауыш ишетелде. Ә. Байрамов. Үрге ауыл халҡы шунда барған. Р. Байымов. Ә Емеш ул арала ҡойон шикелле осоп урге осҡа, Таиба әбейҙәргә барып та етте. 3. Биишева.
2. Һыуҙың, елдең һ. б. йүнәлгән яғына ҡаршы яҡтағы. □ Верхний (о части, стороне, противоположной течению реки, ветра и т.д.). ■ Йылғаның урге яғында Иншар -ҙың, ризыҡ тотоп, уны [Һарыбайҙы] эҙләп йөрөуе иҫенә лә килмәне. Р. Байбулатов.
ҮРГЕН (Р: поросль, молодые побеги; И.: growth, young shoots; T.: genç orman) и.
Ағасы ҡырҡылған ергә яңынан сыҡҡан йәш үҫенте. □ Поросль, молодые побеги. Үрген араһына инеу. Үрген ағастар.
ҮРГЕНДЕ и. ҡар. үрген. И Ике-өс көнгә ҡалғас, мал ултереп булмай, битләуҙәге йәш ургендене киҫеп ашатабыҙ. И. Ғиззәтуллин.
ҮРГЕНЛӘНЕҮ (үргенлән-) ҡ. ҡар. үргенләү 1. Сәскәләр ургенләнеп киткән.
ҮРГЕНЛӘҮ (үргенлә-) (Р: разрастаться; И.: grow thickly; T.: büyümek) ҡ.
1. Буй алыу (уҫемлектәргә ҡарата).
□ Разрастаться (о растениях). Үргенләп китеу. Ҡыуаҡтар ургенләп уҫкән. ■ Мин, ҡойма буйында яңынан ургенләп килгән кесерткән-дәрҙең аяҡты әсеттереп ялмап алыуҙарына тешемде ҡыҫып туҙеп, әсәйем ҡаҡҡанда таҡтаның бер башын көс менән терәтеп торам. Н. Ҡотдосов. Рәшәткәләп таҡта ҡағылған өй артында бер нисә муйыл һәм миләш ағастары ургенләп уҫеп килә. Н. Мусин.
2. Юғары күтәрелеү, яна башлау. □ Разгораться (об огне). М Ике яҡ эргәһендәге таҡталар ҡутарып ташланғанлыҡтан, ут
ургенләп китә алмай, һурелә төшкән ине. Н. Мусин.
ҮРГЕҮ (үрге-) ҡ. диал. ҡар. үргенләү 1. Йәш ағастар ургегән.
YPŞEPEY I (үрҙер-) (Р: допускать прорастание чего', И.: let sprout; T.: filizlenmeye yol koymak) ҡ.
Сәсмәгән көйө моронлап үҫергә юл ҡуйыу. □ Допускать прорастание чего. Бәрәңгене баҙҙа урҙереп һалып ҡуйыу.
ҮРҘЕРЕҮ II (үрҙер-) ҡ. йөкм. ҡар. үреү II. понуд. от үреү II. Ҡамсы урҙереу.
■ [Ҡыҙҙар] мәктәпкә бармауҙарына һөйөнөп, Әлфирәнән сәс урҙерҙеләр, өҫ-баштарын һыпырғыланылар. Р. Камал.
ҮРҘӘК (үрҙәге) и. диал. ҡар. өйрәк.
■ Төндә һауанан, бик бейектә ҡанаттарын сый-сый итеп елпеп, урҙәктәр, ҡаҙҙар ҡайта башланы. С. Ильясов, һибәтовменән Зөлҡәрнәй абзыйым кулдә алтын урҙәк атып алған! Р. Камал.
ҮРЕЛЕҮ I (үрел-) (Р: тянуться вверх или в сторону; И.: reach up(wards); T.: uzanmak) ҡ.
1. Үргә күтәрелеү; үрләү. □ Тянуться вверх или в сторону. Өҫкә урелеу. Тауға урелеу. ■ Тау уренә урелә генә башлағайным, алыҫтан .. Ҡарауыҙҙың тауышын ишеттем. С. Кулибай. Һыйырҙар, туҡтай-туҡтай, көс-хәлгә һыртҡа урелә башланы. А. Абдуллин.
2. Юғарыға табан бөтә кәүҙә менән ынтылыу, муйынды һуҙыу. □ Дотянуться до чего. ■ Ҡолсобай Степан йәшәгән ағас өй эргәһенә барҙы. .. Шәм янған булмә тәҙрәһенән урелеп ҡараны. Я. Хамматов. Үрелә-урелә ҡыҙҙар тәҙрә йыуа. Р. Бикбаев. Рая әленән-әле урелеп, ағас бөрөһөн өҙөп ала, уны устарына һалып ыуа ла еҫкәй, йылмая. И. Абдуллин.
3. Нимәнелер алыр өсөн ҡулды һоноу; һонолоу. □ Потянуться за чем. Ашҡа урелеу. Үрелеп алыу. ■ Алда ятҡан помидорға урелдем. С. Агиш. Ниғмәтйән яһалған сынаяғына урелеп тә ҡараманы, өҫтәл ситенә башын төртөп, төнәй башланы. Ф. Иҫәнғолов. Әсә, өҫтәлдәге туңәрәк ҡалай һауытҡа урелеп, кәнфит ала. И. Абдуллин.
237
урендә шул ҡарағас та урман куренә. Халыҡ йырынан.
5. кусм. Эш, тормоштағы юғары ҡаҙаныш.
□ Рубеж, достижение. Фәндә яңы урҙәр яулау. ■ Үр артынан урҙәр яулай кеше, ул ынтыла һаман юғары. Ш. Бикҡол.
6. диал. ҡар. түр 2. Үргә утеп ултырыу.
ҮРГЕ (Р.: верхний; И.: upper; T.: üst, yukarı) с.
1. Юғары тарафтағы. □ Верхний. Үрге яҡ. Кәртәнең урге осо. ■ Кинәт ауылдың урге осонда гармун уйнаған тауыш ишетелде. Ә. Байрамов. Үрге ауыл халҡы шунда барған. Р. Байымов. Ә Емеш ул арала ҡойон шикелле осоп урге осҡа, Таиба әбейҙәргә барып та етте. 3. Биишева.
2. Һыуҙың, елдең һ. б. йүнәлгән яғына ҡаршы яҡтағы. □ Верхний (о части, стороне, противоположной течению реки, ветра и т.д.). ■ Йылғаның урге яғында Иншар -ҙың, ризыҡ тотоп, уны [Һарыбайҙы] эҙләп йөрөуе иҫенә лә килмәне. Р. Байбулатов.
ҮРГЕН (Р: поросль, молодые побеги; И.: growth, young shoots; T.: genç orman) и.
Ағасы ҡырҡылған ергә яңынан сыҡҡан йәш үҫенте. □ Поросль, молодые побеги. Үрген араһына инеу. Үрген ағастар.
ҮРГЕНДЕ и. ҡар. үрген. И Ике-өс көнгә ҡалғас, мал ултереп булмай, битләуҙәге йәш ургендене киҫеп ашатабыҙ. И. Ғиззәтуллин.
ҮРГЕНЛӘНЕҮ (үргенлән-) ҡ. ҡар. үргенләү 1. Сәскәләр ургенләнеп киткән.
ҮРГЕНЛӘҮ (үргенлә-) (Р: разрастаться; И.: grow thickly; T.: büyümek) ҡ.
1. Буй алыу (уҫемлектәргә ҡарата).
□ Разрастаться (о растениях). Үргенләп китеу. Ҡыуаҡтар ургенләп уҫкән. ■ Мин, ҡойма буйында яңынан ургенләп килгән кесерткән-дәрҙең аяҡты әсеттереп ялмап алыуҙарына тешемде ҡыҫып туҙеп, әсәйем ҡаҡҡанда таҡтаның бер башын көс менән терәтеп торам. Н. Ҡотдосов. Рәшәткәләп таҡта ҡағылған өй артында бер нисә муйыл һәм миләш ағастары ургенләп уҫеп килә. Н. Мусин.
2. Юғары күтәрелеү, яна башлау. □ Разгораться (об огне). М Ике яҡ эргәһендәге таҡталар ҡутарып ташланғанлыҡтан, ут
ургенләп китә алмай, һурелә төшкән ине. Н. Мусин.
ҮРГЕҮ (үрге-) ҡ. диал. ҡар. үргенләү 1. Йәш ағастар ургегән.
YPŞEPEY I (үрҙер-) (Р: допускать прорастание чего', И.: let sprout; T.: filizlenmeye yol koymak) ҡ.
Сәсмәгән көйө моронлап үҫергә юл ҡуйыу. □ Допускать прорастание чего. Бәрәңгене баҙҙа урҙереп һалып ҡуйыу.
ҮРҘЕРЕҮ II (үрҙер-) ҡ. йөкм. ҡар. үреү II. понуд. от үреү II. Ҡамсы урҙереу.
■ [Ҡыҙҙар] мәктәпкә бармауҙарына һөйөнөп, Әлфирәнән сәс урҙерҙеләр, өҫ-баштарын һыпырғыланылар. Р. Камал.
ҮРҘӘК (үрҙәге) и. диал. ҡар. өйрәк.
■ Төндә һауанан, бик бейектә ҡанаттарын сый-сый итеп елпеп, урҙәктәр, ҡаҙҙар ҡайта башланы. С. Ильясов, һибәтовменән Зөлҡәрнәй абзыйым кулдә алтын урҙәк атып алған! Р. Камал.
ҮРЕЛЕҮ I (үрел-) (Р: тянуться вверх или в сторону; И.: reach up(wards); T.: uzanmak) ҡ.
1. Үргә күтәрелеү; үрләү. □ Тянуться вверх или в сторону. Өҫкә урелеу. Тауға урелеу. ■ Тау уренә урелә генә башлағайным, алыҫтан .. Ҡарауыҙҙың тауышын ишеттем. С. Кулибай. Һыйырҙар, туҡтай-туҡтай, көс-хәлгә һыртҡа урелә башланы. А. Абдуллин.
2. Юғарыға табан бөтә кәүҙә менән ынтылыу, муйынды һуҙыу. □ Дотянуться до чего. ■ Ҡолсобай Степан йәшәгән ағас өй эргәһенә барҙы. .. Шәм янған булмә тәҙрәһенән урелеп ҡараны. Я. Хамматов. Үрелә-урелә ҡыҙҙар тәҙрә йыуа. Р. Бикбаев. Рая әленән-әле урелеп, ағас бөрөһөн өҙөп ала, уны устарына һалып ыуа ла еҫкәй, йылмая. И. Абдуллин.
3. Нимәнелер алыр өсөн ҡулды һоноу; һонолоу. □ Потянуться за чем. Ашҡа урелеу. Үрелеп алыу. ■ Алда ятҡан помидорға урелдем. С. Агиш. Ниғмәтйән яһалған сынаяғына урелеп тә ҡараманы, өҫтәл ситенә башын төртөп, төнәй башланы. Ф. Иҫәнғолов. Әсә, өҫтәлдәге туңәрәк ҡалай һауытҡа урелеп, кәнфит ала. И. Абдуллин.
237