Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 238
Поиск по словарям
ҮРЕЛЕҮ
4. кусм. Ҙур эш, маҡсатҡа ынтылыу.
□ Стремиться к чему. Рәислеккә урелеу. Депутатлыҡҡа урелеу. ■ Кисә генә «ҡара малай» инем, бөгөн килеп вузға урелдем. Ғ. Амантай. • Аҡылһыҙ тургә урелер, аҡыллы мөйөштән дә куренер. Әйтем.
ҮРЕЛЕҮ II (үрел-) ҡ.
1. төш. ҡар. үреү II. страд, от үреү II. Икегә ярып урелгән сәс. Талдан урелгән ситән. Дурттән урелгән ҡамсы.
2. Үргән һымаҡ уралыу. □ Обвиться вокруг чего, оплетать, обвивать что. Үрелеп yçey. ■ Ботаҡтары бер-береһенә урелгән бейек-бейек ағастар ҡояш нурҙарын да ут-кәрмәй. Ш. Янбаев. Диңгеҙ, берсә йәшен сатҡылары менән урелеп, утлы өйөрмә булып куккә кутәрелгән. 3. Биишева.
3. кусм. Үҙ-ара аралашыу, бәйләнешеү.
□ Сплетаться, связываться. ■ Нескә лиризм менән аяуһыҙ туралыҡ бергә урелеп, бары тик уға ғына хас бер рух донъяһы барлыҡҡа килтерә ине. «Башҡортостан ҡыҙы», № 1, 2004. Йырға йыр урелде. Р. Бикбаев.
ҮРЕЛЕШЕҮ (үрелеш-) ҡ. урт. ҡар. үрелеү II. взаимн. от үрелеү II. Үрелешеп уҫеу.
ҮРЕЛМӘ с. ҡар. үрмә I.
ҮРЕМ (Р.: что-л. заплетённое; И.: sheaf; T.: demet, bağlam) и.
1. Ниндәйҙер үрелгән бер нәмә. □ Что-л. заплетённое, переплетённое. Ҡомалаҡ урем-дәре. Сәс уреме. ■ Сәстәргә килгәндә, бер көн Мәҙинә апаһы, сәстәренән һыйпап: «Их, ошондай матур, йыуан толомдарың булһа ине, уреме хас уңған арыш башағы, уҙе алтын төҫлө, уҙе тос», — тип һоҡланды. И. Ғиззәтуллин. Баныубикә сәс уремдәрен артҡа ташланы. Р. Камал. Биленә тиклем һалынып торған ҡара сәс уреме һәм ҡара ҡаштары ғына элеккесә ялтырайҙар [Нәфисәнең]. Я. Хамматов.
2. Бер үрергә етерлек күләм. □ Связка. Ике урем сәс. Бер урем һуған. ■ Минең сәсем ете урем, етенән урмәһәм дә. Халыҡ йырынан.
ҮРЕМЛЕК (Р: достаточный для плетения; И.: enough for plaiting; T.: örülebilecek kadar) с.
Үрергә етерлек. □ Достаточный для плетения. Бер уремлек тал.
ҮРЕНДЕ (Р: росток; И.: sprout; T.: filiz, sürgün) и.
Үҫемлек һабағының орлоҡтан, бүлбенән, тамыр һабаҡтан, һуғанбаштан яңы ғына үҫкән өлөшө. □ Росток, молодые побеги. Бәрәңгенең уренделәре. Орлоҡтарҙың урен-деләре. ■ Киҫәһе ағастарҙы киҫеп, тумһә-ләрҙең өҫтөн ҡаплаған уренделәрҙе ботап алғас, урман ситендә бер аҡлан барлыҡҡа килде, баҫыу киңәйеп киткәндәй булды. И. Ғиззәтуллин.
ҮРЕҮ I (үр-) (Р.: прорастать, давать росток; И.: sprout; T.: filizlenmek) ҡ.
1. Сәсмәгән көйө моронлап үҫеү. □ Прорастать, давать росток. // Прорастание. Үреп сығыу. Тамыр уреу. Картуф уреп киткән.
■ Хәҙер кутәремдәрҙә, кубәләрҙә ятҡан ашлыҡтар ҡыҙа, урә башланы. Б. Бикбай.
2. Үҫеп оҙонайыу. □ Пойти в рост (оростках, побегах). ■ Яҙғы һөрөм менән сәскән һабан ашлыҡтары ғына, яңыраҡ һабаҡҡа уреп, ҡамылдарын ҡатырырға тырышып ята. Ғ. Дәүләтшин. Йугереп кенә йугереп уттар һалдым кул буйына ургән курәнгә. Халыҡ йырынан.
3. Яңынан яралып үҫеү. □ Зарастать, затягиваться (о ранах и т. д.). Яраға ит урә башланы. ■ Ошо тулҡында сайҡалып, ошо сапҡында айҡылып, тәненә ит урмәй, йөрәгенә май ҡунмай, бауыр һөйрәп, ыҙа сиккән Кусәрбай ҡусты ла беҙҙән китте. Т. Хәйбуллин.
ҮРЕҮ II (үр-) (Р.: плести; И.: weave; tat; T.: örmek) ҡ.
1. Бер нисә тындан төрлөсә аралаштырып, салыштырып бер нәмә яһау. □ Плести, сплетать что. // Плетение, сплетение. Өстән уреу. Һигеҙҙән уреу. Ау уреу. Кәрзин уреу.
■ Атайым бик матур һәм ныҡ итеп сабата урә белә ине. Т. Йәнәби. [Исмәғил бабай:] Ошо яҡлап ситән тәпәшәйгән, сыбыҡты өҫтәп тә урергә тура килер. К. Кинйәбулатова.
2. кусм. Ҡушып аралаштырыу, бергә бәйләү. □ Соединять, связывать. ■ [Батырша] уҙенең башынан кискән ваҡиғалар ағышын
238
4. кусм. Ҙур эш, маҡсатҡа ынтылыу.
□ Стремиться к чему. Рәислеккә урелеу. Депутатлыҡҡа урелеу. ■ Кисә генә «ҡара малай» инем, бөгөн килеп вузға урелдем. Ғ. Амантай. • Аҡылһыҙ тургә урелер, аҡыллы мөйөштән дә куренер. Әйтем.
ҮРЕЛЕҮ II (үрел-) ҡ.
1. төш. ҡар. үреү II. страд, от үреү II. Икегә ярып урелгән сәс. Талдан урелгән ситән. Дурттән урелгән ҡамсы.
2. Үргән һымаҡ уралыу. □ Обвиться вокруг чего, оплетать, обвивать что. Үрелеп yçey. ■ Ботаҡтары бер-береһенә урелгән бейек-бейек ағастар ҡояш нурҙарын да ут-кәрмәй. Ш. Янбаев. Диңгеҙ, берсә йәшен сатҡылары менән урелеп, утлы өйөрмә булып куккә кутәрелгән. 3. Биишева.
3. кусм. Үҙ-ара аралашыу, бәйләнешеү.
□ Сплетаться, связываться. ■ Нескә лиризм менән аяуһыҙ туралыҡ бергә урелеп, бары тик уға ғына хас бер рух донъяһы барлыҡҡа килтерә ине. «Башҡортостан ҡыҙы», № 1, 2004. Йырға йыр урелде. Р. Бикбаев.
ҮРЕЛЕШЕҮ (үрелеш-) ҡ. урт. ҡар. үрелеү II. взаимн. от үрелеү II. Үрелешеп уҫеу.
ҮРЕЛМӘ с. ҡар. үрмә I.
ҮРЕМ (Р.: что-л. заплетённое; И.: sheaf; T.: demet, bağlam) и.
1. Ниндәйҙер үрелгән бер нәмә. □ Что-л. заплетённое, переплетённое. Ҡомалаҡ урем-дәре. Сәс уреме. ■ Сәстәргә килгәндә, бер көн Мәҙинә апаһы, сәстәренән һыйпап: «Их, ошондай матур, йыуан толомдарың булһа ине, уреме хас уңған арыш башағы, уҙе алтын төҫлө, уҙе тос», — тип һоҡланды. И. Ғиззәтуллин. Баныубикә сәс уремдәрен артҡа ташланы. Р. Камал. Биленә тиклем һалынып торған ҡара сәс уреме һәм ҡара ҡаштары ғына элеккесә ялтырайҙар [Нәфисәнең]. Я. Хамматов.
2. Бер үрергә етерлек күләм. □ Связка. Ике урем сәс. Бер урем һуған. ■ Минең сәсем ете урем, етенән урмәһәм дә. Халыҡ йырынан.
ҮРЕМЛЕК (Р: достаточный для плетения; И.: enough for plaiting; T.: örülebilecek kadar) с.
Үрергә етерлек. □ Достаточный для плетения. Бер уремлек тал.
ҮРЕНДЕ (Р: росток; И.: sprout; T.: filiz, sürgün) и.
Үҫемлек һабағының орлоҡтан, бүлбенән, тамыр һабаҡтан, һуғанбаштан яңы ғына үҫкән өлөшө. □ Росток, молодые побеги. Бәрәңгенең уренделәре. Орлоҡтарҙың урен-деләре. ■ Киҫәһе ағастарҙы киҫеп, тумһә-ләрҙең өҫтөн ҡаплаған уренделәрҙе ботап алғас, урман ситендә бер аҡлан барлыҡҡа килде, баҫыу киңәйеп киткәндәй булды. И. Ғиззәтуллин.
ҮРЕҮ I (үр-) (Р.: прорастать, давать росток; И.: sprout; T.: filizlenmek) ҡ.
1. Сәсмәгән көйө моронлап үҫеү. □ Прорастать, давать росток. // Прорастание. Үреп сығыу. Тамыр уреу. Картуф уреп киткән.
■ Хәҙер кутәремдәрҙә, кубәләрҙә ятҡан ашлыҡтар ҡыҙа, урә башланы. Б. Бикбай.
2. Үҫеп оҙонайыу. □ Пойти в рост (оростках, побегах). ■ Яҙғы һөрөм менән сәскән һабан ашлыҡтары ғына, яңыраҡ һабаҡҡа уреп, ҡамылдарын ҡатырырға тырышып ята. Ғ. Дәүләтшин. Йугереп кенә йугереп уттар һалдым кул буйына ургән курәнгә. Халыҡ йырынан.
3. Яңынан яралып үҫеү. □ Зарастать, затягиваться (о ранах и т. д.). Яраға ит урә башланы. ■ Ошо тулҡында сайҡалып, ошо сапҡында айҡылып, тәненә ит урмәй, йөрәгенә май ҡунмай, бауыр һөйрәп, ыҙа сиккән Кусәрбай ҡусты ла беҙҙән китте. Т. Хәйбуллин.
ҮРЕҮ II (үр-) (Р.: плести; И.: weave; tat; T.: örmek) ҡ.
1. Бер нисә тындан төрлөсә аралаштырып, салыштырып бер нәмә яһау. □ Плести, сплетать что. // Плетение, сплетение. Өстән уреу. Һигеҙҙән уреу. Ау уреу. Кәрзин уреу.
■ Атайым бик матур һәм ныҡ итеп сабата урә белә ине. Т. Йәнәби. [Исмәғил бабай:] Ошо яҡлап ситән тәпәшәйгән, сыбыҡты өҫтәп тә урергә тура килер. К. Кинйәбулатова.
2. кусм. Ҡушып аралаштырыу, бергә бәйләү. □ Соединять, связывать. ■ [Батырша] уҙенең башынан кискән ваҡиғалар ағышын
238