Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 240
Поиск по словарям
ҮРЛӘС
ләшергә тигән ҡарарға килде. X. Зарипов. Иван Григорьевич иркен ҡунаҡ залы буйлап байтаҡ урле-турле йөрөнө. Ғ. Хөсәйенов.
ҮРЛӘС (Р.: небольшой подъём; И.: small elevation; T.: tepecik) и.
Тауҙың үргә тартылған өлөшө; тау үре. □ Небольшой подъём, возвышение. Tay урләсе. Үрләскә менеу. ■ Уйһыулыҡтан юл урләстәргә урләй. Ғ. Хөсәйенов. Куренеп торһа ла, баҫыу шаҡтай алыҫ ине. Унан һуң оҙон ғына урләс ер менергә кәрәк. К. Мәргән. Хәләфтәр ауылы ҡуйы урманлы тауҙар менән уратып алынған, яҡ-яғы ҡамаулы бәләкәй генә ялпаҡ урләстә урынлашҡан. Р. Байымов.
ҮРЛӘТЕЛЕҮ (үрләтел-) ҡ. төш. ҡар. үрләтеү 1—3. страд, от үрләтеү 1—3. Баҫҡыс менән урләтелеу. Тургә ук урләтелеу.
■ Миһр Насриҙың улдары ҙур мәртәбәләргә урләтелгән икән. Б. Рафиҡов. Бригадир итеп урләтелгән Саръян Мирхәлитовта яуаплылыҡ тағы ла артты. Ә. Байрамов. Ҡотлобаев колхозда ике йыл ғына агроном булып эшләне лә рәйес итеп урләтелде. Ә. Хәкимов.
ҮРЛӘТЕҮ (үрләт-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. үрләү 1. понуд. от үрләү 1. Тауға урләтеу.
2. Урындыҡҡа, түргә уҙырға, менергә мөмкинлек биреү. □ Дать возможность пройти в горницу, гостиную, зал. И [Эбей — абыстайға:] Ҡырын куҙ һалманың. Өйөңдөң туренә урләттең. Т. Хәйбуллин.
3. кусм. Юғарыраҡ вазифаға, дәрәжәгә эйә итеү. □ Продвигать, повышать (по службе). // Выдвижение, повышение. Мөдир итеп урләтеу. Директор итеп урләтеу.
■ Мине мөдир итеп урләтеп тә ташланылар, — Әхмәт ағай икеләнеңкерәп тына төштө. Ф. Иҫәнғолов. Шайморат бабай ҙа осраны, хәҙер уны ҡотлап була: уны икенсе эшкә урләттеләр. Ә. Бикчәнтәев. Юҡ, Гөл-нисаны яуаплы эштә оҙаҡ ултыртып, артыҡ кутәрмәләп, урләтеп боҙҙолар. 3. Биишева.
4. диал. Ҡабыҙыу, тоҡандырыу. □ Зажечь. Ут урләтеу.
ҮРЛӘҮ (үрлә-) (Р: подниматься; И.: ascend, go up; T: yükselmek) ҡ.
1. Үргә күтәрелеү; менеү. □ Подниматься, взбираться. Ҡуккә урләу. Тауға урләу. Үргә урләу. ■ Айға урләп, нурға уйнап, кукрәгемде нурланым. Ш. Бабич. Ҡубәләктәй бына бер ҡош ерҙән һауаға урләй. С. Кулибай.
2. Урындыҡҡа, түргә менеү. □ Взбираться, подниматься куда-л. повыше. Үрләп ултырыу. ■ [Турәбай:] Ошо урында ла ярар. Беҙ тургә урләп өйрәнмәгән. Т. Хәйбуллин.
3. Һыу ағышының үренә барыу. □ Идти по течению. Балыҡ урләй. ■ Ағиҙелкәйҙәрҙе, ай, урләгән ҡанаттары ҡыҙыл кук бәрҙе. Халыҡ йырынан.
4. кусм. Юғарыраҡ вазифаға өлгәшеү, эйә булыу. □ Продвигаться, повышаться (по службе). // Выдвижение, повышение. Яуаплы эшкә урләу. Директор булып урләу. Ул өйрәнсектән мастерлыҡҡа урләне.
5. Үргә табан күтәрелеү, ныҡ итеп яна башлау (ут, ялҡынға ҡарата). □ Взвиваться, подниматься (об огне, пламени). ■ Ике урында ут та яғып ебәрҙеләр. Үрләгән ялҡын тирәһенә кешеләр йыйыла. С. Агиш.
6. диал. ҡар. ҡабыныу. Усаҡ урләне.
7. диал. ҡар. маһайыу. Үрләп йөрөу.
ҮРМӘ (Р: вьющийся, ползучий; И.: creeping; curly; T.: sarılgan, tırmanıcı) с.
1. Үрелеп, сырмалып үҫеүсән; үрмәле. □ Вьющийся, ползучий. Үрмә уҫемлектәр.
2. Үреп эшләнгән. □ Плетёный. Үрмә ҡайыш. Үрмә йугән. Үрмә ултырғыс.
ҮРМӘ ГӨЛ и. бот. ҡар. үрмәле гөл 1. М Үрмә гөл өй тубәһенә урелә лә урелә. Ш. Бабич.
ҮРМӘКЕС и. диал. ҡар. үрмәксе. Үрмәкес ауы.
ҮРМӘКЛӘҮ (үрмәклә-) (Р: ползти на четвереньках; И.: crawl on all fours; T.: emeklemek) ҡ. диал.
Имгәкләү. □ Ползти на четвереньках. Үрмәкләп барыу.
ҮРМӘКСЕ (Р: паук; И.: spider; T.: örümcek) и.
1. Ау үреп, бөжәк тотоп туҡлана торған быуынтыҡ аяҡлы ваҡ йән эйәһе. □ Паук (лат. Агапеае). Үрмәксе ояһы. ■ Талғын ғына иҫкән ел урмәксе ептәрен ялан буйлап алып китте. Ә. Вәли. Инде Емештең иғтиба
240
ләшергә тигән ҡарарға килде. X. Зарипов. Иван Григорьевич иркен ҡунаҡ залы буйлап байтаҡ урле-турле йөрөнө. Ғ. Хөсәйенов.
ҮРЛӘС (Р.: небольшой подъём; И.: small elevation; T.: tepecik) и.
Тауҙың үргә тартылған өлөшө; тау үре. □ Небольшой подъём, возвышение. Tay урләсе. Үрләскә менеу. ■ Уйһыулыҡтан юл урләстәргә урләй. Ғ. Хөсәйенов. Куренеп торһа ла, баҫыу шаҡтай алыҫ ине. Унан һуң оҙон ғына урләс ер менергә кәрәк. К. Мәргән. Хәләфтәр ауылы ҡуйы урманлы тауҙар менән уратып алынған, яҡ-яғы ҡамаулы бәләкәй генә ялпаҡ урләстә урынлашҡан. Р. Байымов.
ҮРЛӘТЕЛЕҮ (үрләтел-) ҡ. төш. ҡар. үрләтеү 1—3. страд, от үрләтеү 1—3. Баҫҡыс менән урләтелеу. Тургә ук урләтелеу.
■ Миһр Насриҙың улдары ҙур мәртәбәләргә урләтелгән икән. Б. Рафиҡов. Бригадир итеп урләтелгән Саръян Мирхәлитовта яуаплылыҡ тағы ла артты. Ә. Байрамов. Ҡотлобаев колхозда ике йыл ғына агроном булып эшләне лә рәйес итеп урләтелде. Ә. Хәкимов.
ҮРЛӘТЕҮ (үрләт-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. үрләү 1. понуд. от үрләү 1. Тауға урләтеу.
2. Урындыҡҡа, түргә уҙырға, менергә мөмкинлек биреү. □ Дать возможность пройти в горницу, гостиную, зал. И [Эбей — абыстайға:] Ҡырын куҙ һалманың. Өйөңдөң туренә урләттең. Т. Хәйбуллин.
3. кусм. Юғарыраҡ вазифаға, дәрәжәгә эйә итеү. □ Продвигать, повышать (по службе). // Выдвижение, повышение. Мөдир итеп урләтеу. Директор итеп урләтеу.
■ Мине мөдир итеп урләтеп тә ташланылар, — Әхмәт ағай икеләнеңкерәп тына төштө. Ф. Иҫәнғолов. Шайморат бабай ҙа осраны, хәҙер уны ҡотлап була: уны икенсе эшкә урләттеләр. Ә. Бикчәнтәев. Юҡ, Гөл-нисаны яуаплы эштә оҙаҡ ултыртып, артыҡ кутәрмәләп, урләтеп боҙҙолар. 3. Биишева.
4. диал. Ҡабыҙыу, тоҡандырыу. □ Зажечь. Ут урләтеу.
ҮРЛӘҮ (үрлә-) (Р: подниматься; И.: ascend, go up; T: yükselmek) ҡ.
1. Үргә күтәрелеү; менеү. □ Подниматься, взбираться. Ҡуккә урләу. Тауға урләу. Үргә урләу. ■ Айға урләп, нурға уйнап, кукрәгемде нурланым. Ш. Бабич. Ҡубәләктәй бына бер ҡош ерҙән һауаға урләй. С. Кулибай.
2. Урындыҡҡа, түргә менеү. □ Взбираться, подниматься куда-л. повыше. Үрләп ултырыу. ■ [Турәбай:] Ошо урында ла ярар. Беҙ тургә урләп өйрәнмәгән. Т. Хәйбуллин.
3. Һыу ағышының үренә барыу. □ Идти по течению. Балыҡ урләй. ■ Ағиҙелкәйҙәрҙе, ай, урләгән ҡанаттары ҡыҙыл кук бәрҙе. Халыҡ йырынан.
4. кусм. Юғарыраҡ вазифаға өлгәшеү, эйә булыу. □ Продвигаться, повышаться (по службе). // Выдвижение, повышение. Яуаплы эшкә урләу. Директор булып урләу. Ул өйрәнсектән мастерлыҡҡа урләне.
5. Үргә табан күтәрелеү, ныҡ итеп яна башлау (ут, ялҡынға ҡарата). □ Взвиваться, подниматься (об огне, пламени). ■ Ике урында ут та яғып ебәрҙеләр. Үрләгән ялҡын тирәһенә кешеләр йыйыла. С. Агиш.
6. диал. ҡар. ҡабыныу. Усаҡ урләне.
7. диал. ҡар. маһайыу. Үрләп йөрөу.
ҮРМӘ (Р: вьющийся, ползучий; И.: creeping; curly; T.: sarılgan, tırmanıcı) с.
1. Үрелеп, сырмалып үҫеүсән; үрмәле. □ Вьющийся, ползучий. Үрмә уҫемлектәр.
2. Үреп эшләнгән. □ Плетёный. Үрмә ҡайыш. Үрмә йугән. Үрмә ултырғыс.
ҮРМӘ ГӨЛ и. бот. ҡар. үрмәле гөл 1. М Үрмә гөл өй тубәһенә урелә лә урелә. Ш. Бабич.
ҮРМӘКЕС и. диал. ҡар. үрмәксе. Үрмәкес ауы.
ҮРМӘКЛӘҮ (үрмәклә-) (Р: ползти на четвереньках; И.: crawl on all fours; T.: emeklemek) ҡ. диал.
Имгәкләү. □ Ползти на четвереньках. Үрмәкләп барыу.
ҮРМӘКСЕ (Р: паук; И.: spider; T.: örümcek) и.
1. Ау үреп, бөжәк тотоп туҡлана торған быуынтыҡ аяҡлы ваҡ йән эйәһе. □ Паук (лат. Агапеае). Үрмәксе ояһы. ■ Талғын ғына иҫкән ел урмәксе ептәрен ялан буйлап алып китте. Ә. Вәли. Инде Емештең иғтиба
240