Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 246
Поиск по словарям
ҮСЕГЕҮ
ҮСЕГЕҮ (үсек-) (Р.: обижаться; И.: take displeasure; T.: öfkelenmek, kırılmak) ҡ.
Кемдеңдер һүҙен йәки эш, ҡылығын ауырға алып, асыуланыу; үпкәләү. □ Обижаться; злиться на кого. Үсегеп китеу. Үсегеп йөрөу. ■ [Амуров:] Нисек инде, балалар кеуек усек тә бер йылға яҡын яратып йөрөгән ҡыҙыңды урам уртаһында ташлап ҡалдыр ҙа кит, имеш. Н. Мусин. Яныш Батырша хәҙрәткә тағы ла нығыраҡ усегеп киткән, уны хас дошман итеп курә башлаған. Риүәйәттән. • Беткә усегеп, тунын утҡа яҡҡан. Мәҡәл.
♦ Үсеккән кеүек {йәки үсеккән өҫтөнә) бер эш-хәлгә ниҙер кире килеп торғанда әйтелә; ҡарышҡан кеүек. □ Как назло. ■ [Тансала] аяҡтарҙы тигеҙ алыу өсөн ваҡ-ваҡ баҫып, аяҡтарҙы тыпырлатып, шыуыштырып алабыҙ. Ләкин ундай ваҡытта, усеккән кеуек, аяҡтар тиҙ генә тыңламай. Д. Юлтый.
ҮСЕГЕШЕҮ (үсегеш ) ҡ. урт. ҡар. үсегеү, взаимн. от үсегеү. Үсегешеп йөрөу.
ҮСЕКЛӘҮ (үсеклә-) (Р: передразнивать кого; И.: imitate; T.: birini yansılamak) ҡ.
1. Төрлө һүҙ йәки ҡыланыш менән үртәү.
□ Передразнивать кого. Кемделер усекләу. R Люся, Костяны усекләп, телен сығарҙы. Р. Низамов. Берҙән-бер көндө балалар менән көрәшеп йөрөгәндә, Имрәкте малайҙар усек-ләй башлағандар. Әкиәттән.
2. миф. һаҡаулыҡты үртәп имләү ысулы.
□ Магический способ лечения косноязычия. доел. Заговаривать передразниванием.
ҮСЕКЛӘШЕҮ (үсекләш-) ҡ.
1. урт. ҡар. үсекләү 1. взаимн. от үсекләү 1. Үсекләшеп тороу.
2. ҡар. үсекләү 1. ■ Мәҙинәне өшөтөп йөрөтөуең етмәгән, ишеу килеп усекләшәһең. Д. Бүләков. Әсәһе йылмайып ебәрә, ә Сабира усекләшергә тотона. Н. Ҡотдосов.
ҮСЕКСӘН (Р: обидчивый; И.: touchy; T.: alıngan) с.
һүҙ күтәрмәй, шаяртҡанды ла аңламай, үсегеп барыусан. □ Обидчивый. Үсексән бала. ■ Мостафа бик усексән кеше ине. «Биргән ризығыңды ауыҙымдан тартып алыр булғас, ниңә саҡырҙың? Кайтам!» —
тип ғауғаланы ла китте. Н. Мусин. Әлеге кисергән йәберҙән, ҡурҡыуҙан айнырға өлгөрмәгән Сынбулат тиҙ генә һуҙен һуҙгә бәйләп китә алманы, шуның өсөн яуаптары усексән малайҙыҡына тартым булғандыр. Б. Рафиҡов. Кәйнәһе ятаҡланып киткәс, баяғы усексән килене кире ҡайтҡан, тағы бергәләшеп йәшәй башлағандар. Г. Яҡупова.
ҮСЕКТЕРЕҮ (үсектер-) (Р: дразнить; И.: tease; T: tahrik etmek) ҡ.
Берәй төрлө юл менән йәнгә тейеп үртәү, асыуҙы килтереү. □ Дразнить. Тәкәне усек-тереу. ■ Әхмәҙи менән Яша, Фатиманы усектерергә теләгәндәй, көлөп ултырҙылар. Ә. Бикчәнтәев. Ул [Гөлйөҙөм] Айбулаттың «малай булһын, ҡыҙ булмаһын» тип юрамал усектереуен иҫенә төшөрҙө. Һ. Дәүләтшина. Кешеләр усектереп тә ҡарайҙар икән дә, эт боролоп та ҡарамай, ти. Легенданан.
ҮС ИТЕҮ (үс ит-) (Р: мстить; И.: revenge; T: öç almak) ҡ.
Асыу итеү, асыуланыу. □ Мстить кому.
■ Ире ташлап киткән дә, был ҡатын уға ус итеп уҡырға керешкән. С. Агиш. Икенсе бер батшалыҡтан, ус итеп, батшаның ҡыҙын алырға алты башлы аждаһа ебәрәләр. «Алпамыша».
♦ Үс иткәндәй бер эш-хәлгә ниҙер кире килеп торғанда әйтелә. □ Как назло. М [Әхмәт:] Ашарыңа аҙ булһа, кейемең алама булһа, ус иткәндәй, яҙы ла бик һуңлап килә торған. М. Тажи. Үс ҡаныу 1) күңел булырлыҡ итеп үсте ҡайтарыу. □ Оплатить сполна кому, полностью рассчитаться с кем.
■ Хәлимә ярһыуы баҫылғансы, усе ҡанғансы әйтте. һ. Дәүләтшина; 2) күңел булырлыҡ итеп, танһыҡты ҡайтарыу. □ Вдоволь. Үс ҡанғансы һөйләшеу. Үс ҡанғансы сәй эсеу.
ҮС ҠАЙТАРЫУ (үс ҡайтар-) ҡ. ҡар. үс алыу. Үсен ҡайтарыр әле ул бер ваҡыт.
ҮСЛЕ (Р: таящий злобу на кого; И.: consealing anger; T: birine karşı garez besleyen) c.
1. Үс һаҡлап, асыу тотоп йөрөгән. □ Таящий злобу на кого, жаждущий мести. Үсле кеше. ■ Сонки у лай итһәң, был у еле малайҙар: «Бар, дурт яғың ҡибла», — тип ҡыуып ебәрәсәктәр. Р. Байбулатов. Байтаҡ йылдар
246
ҮСЕГЕҮ (үсек-) (Р.: обижаться; И.: take displeasure; T.: öfkelenmek, kırılmak) ҡ.
Кемдеңдер һүҙен йәки эш, ҡылығын ауырға алып, асыуланыу; үпкәләү. □ Обижаться; злиться на кого. Үсегеп китеу. Үсегеп йөрөу. ■ [Амуров:] Нисек инде, балалар кеуек усек тә бер йылға яҡын яратып йөрөгән ҡыҙыңды урам уртаһында ташлап ҡалдыр ҙа кит, имеш. Н. Мусин. Яныш Батырша хәҙрәткә тағы ла нығыраҡ усегеп киткән, уны хас дошман итеп курә башлаған. Риүәйәттән. • Беткә усегеп, тунын утҡа яҡҡан. Мәҡәл.
♦ Үсеккән кеүек {йәки үсеккән өҫтөнә) бер эш-хәлгә ниҙер кире килеп торғанда әйтелә; ҡарышҡан кеүек. □ Как назло. ■ [Тансала] аяҡтарҙы тигеҙ алыу өсөн ваҡ-ваҡ баҫып, аяҡтарҙы тыпырлатып, шыуыштырып алабыҙ. Ләкин ундай ваҡытта, усеккән кеуек, аяҡтар тиҙ генә тыңламай. Д. Юлтый.
ҮСЕГЕШЕҮ (үсегеш ) ҡ. урт. ҡар. үсегеү, взаимн. от үсегеү. Үсегешеп йөрөу.
ҮСЕКЛӘҮ (үсеклә-) (Р: передразнивать кого; И.: imitate; T.: birini yansılamak) ҡ.
1. Төрлө һүҙ йәки ҡыланыш менән үртәү.
□ Передразнивать кого. Кемделер усекләу. R Люся, Костяны усекләп, телен сығарҙы. Р. Низамов. Берҙән-бер көндө балалар менән көрәшеп йөрөгәндә, Имрәкте малайҙар усек-ләй башлағандар. Әкиәттән.
2. миф. һаҡаулыҡты үртәп имләү ысулы.
□ Магический способ лечения косноязычия. доел. Заговаривать передразниванием.
ҮСЕКЛӘШЕҮ (үсекләш-) ҡ.
1. урт. ҡар. үсекләү 1. взаимн. от үсекләү 1. Үсекләшеп тороу.
2. ҡар. үсекләү 1. ■ Мәҙинәне өшөтөп йөрөтөуең етмәгән, ишеу килеп усекләшәһең. Д. Бүләков. Әсәһе йылмайып ебәрә, ә Сабира усекләшергә тотона. Н. Ҡотдосов.
ҮСЕКСӘН (Р: обидчивый; И.: touchy; T.: alıngan) с.
һүҙ күтәрмәй, шаяртҡанды ла аңламай, үсегеп барыусан. □ Обидчивый. Үсексән бала. ■ Мостафа бик усексән кеше ине. «Биргән ризығыңды ауыҙымдан тартып алыр булғас, ниңә саҡырҙың? Кайтам!» —
тип ғауғаланы ла китте. Н. Мусин. Әлеге кисергән йәберҙән, ҡурҡыуҙан айнырға өлгөрмәгән Сынбулат тиҙ генә һуҙен һуҙгә бәйләп китә алманы, шуның өсөн яуаптары усексән малайҙыҡына тартым булғандыр. Б. Рафиҡов. Кәйнәһе ятаҡланып киткәс, баяғы усексән килене кире ҡайтҡан, тағы бергәләшеп йәшәй башлағандар. Г. Яҡупова.
ҮСЕКТЕРЕҮ (үсектер-) (Р: дразнить; И.: tease; T: tahrik etmek) ҡ.
Берәй төрлө юл менән йәнгә тейеп үртәү, асыуҙы килтереү. □ Дразнить. Тәкәне усек-тереу. ■ Әхмәҙи менән Яша, Фатиманы усектерергә теләгәндәй, көлөп ултырҙылар. Ә. Бикчәнтәев. Ул [Гөлйөҙөм] Айбулаттың «малай булһын, ҡыҙ булмаһын» тип юрамал усектереуен иҫенә төшөрҙө. Һ. Дәүләтшина. Кешеләр усектереп тә ҡарайҙар икән дә, эт боролоп та ҡарамай, ти. Легенданан.
ҮС ИТЕҮ (үс ит-) (Р: мстить; И.: revenge; T: öç almak) ҡ.
Асыу итеү, асыуланыу. □ Мстить кому.
■ Ире ташлап киткән дә, был ҡатын уға ус итеп уҡырға керешкән. С. Агиш. Икенсе бер батшалыҡтан, ус итеп, батшаның ҡыҙын алырға алты башлы аждаһа ебәрәләр. «Алпамыша».
♦ Үс иткәндәй бер эш-хәлгә ниҙер кире килеп торғанда әйтелә. □ Как назло. М [Әхмәт:] Ашарыңа аҙ булһа, кейемең алама булһа, ус иткәндәй, яҙы ла бик һуңлап килә торған. М. Тажи. Үс ҡаныу 1) күңел булырлыҡ итеп үсте ҡайтарыу. □ Оплатить сполна кому, полностью рассчитаться с кем.
■ Хәлимә ярһыуы баҫылғансы, усе ҡанғансы әйтте. һ. Дәүләтшина; 2) күңел булырлыҡ итеп, танһыҡты ҡайтарыу. □ Вдоволь. Үс ҡанғансы һөйләшеу. Үс ҡанғансы сәй эсеу.
ҮС ҠАЙТАРЫУ (үс ҡайтар-) ҡ. ҡар. үс алыу. Үсен ҡайтарыр әле ул бер ваҡыт.
ҮСЛЕ (Р: таящий злобу на кого; И.: consealing anger; T: birine karşı garez besleyen) c.
1. Үс һаҡлап, асыу тотоп йөрөгән. □ Таящий злобу на кого, жаждущий мести. Үсле кеше. ■ Сонки у лай итһәң, был у еле малайҙар: «Бар, дурт яғың ҡибла», — тип ҡыуып ебәрәсәктәр. Р. Байбулатов. Байтаҡ йылдар
246