Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 247
Поиск по словарям
ҮҪЕНДЕ
эшләп, усле кешеләр ҙә, ҡыйырһытылғандары ла, рәнйетелгәндәре лә йыйылғандыр. Д. Бүләков. Шулай ҡасып йөрөй торғас, ҡыш керер алдынан Салауатты Калмаҡ ауылындағы усле кешеләре кургәндәр ҙә батша һалдаттары башлығына әйткәндәр. Риүәйәттән. • Көслөнән ҡурҡма, у еленән ҡурҡ. Мәҡәл.
2. Үс менән һуғарылған. □ Проникнутый чувством мести. ■ Василий Петровичтың йөҙөндә усле кинәнес балҡый. «Ағиҙел», № 3,
2012. [Байҙарҙың балалары] большевиктарҙы кургәндә усле асыуҙарынан гөбөргәйел һымаҡ шартларға етешәләр. А. Карнай.
ҮСЛЕК (үслеге) (Р.: злоба, вражда; И.: rancor; T.: düşmanlık) и.
Асыулы, үсле яман ниәт; хаслыҡ. □ Злоба, вражда, враждебность. Үслек ҡылыу. Үслек уйлау. И һеҙгә булған бөтә у елек минец кукрәктә юйылмаҫлыҡ булып яҙылған. Ғ. Амантай.
ҮСЛӘШЕҮ (үсләш-) (Р: злобствовать, таить злобу; И.: conseal malice; T.: birine garez olmak) ҡ.
Үс булыу, үс тотоу. □ Злобствовать, таить злобу, месть; мстить. ■ Аңла һин шуны: оло кеше рәнйетте тип, ул тиклем усләшергә, уҫаллашырға ярамай. Р. Байбулатов. Хәби-уллаға ницә усләшкәйнең? Р. Байымов. Беләһец бит, беҙҙец халыҡ кенә ҡыуыуҙы, усләшеуҙе яратмай. 3. Биишева.
ҮС ТОТОУ (үс тот-) ҡ. ҡар. үсләшеү. Үс тотоп ҡына йәшәп булмай.
ҮС ҺАҠЛАУ (үс һаҡла-) ҡ. ҡар. үсләшеү. Үс һаҡлап йәшәу.
ҮСӘҮ (үсә-) (Р: злорадствовать; И.: gloat; T.: sinsice sevinmek) ҡ.
1. Кемделер бер уңышһыҙлығы йәки хатаһы өсөн кинәнеп үсекләү. □ Злорадствовать. ■ Директор, усәгән һымаҡ, шарҡылдап көлөп ебәрҙе. Р. Байбулатов. «Иртәнсәк әсәйец бар булған нәмәһен, уҙе ашамай, һинец алдыца ҡуйып, аша ла аша, тип торғанда, ҡабаланған булып, сығып китмәҫ инең!» — тип уҙен у сәп алды [Байрас]. 3. Биишева.
2. ҡар. янау 1. ■ Кыҙ артынан у сәп, ең эсенән йоҙроҡ курһәтеп ҡалды Зөфәр. Д. Бүләков.
ҮСӘШЕҮ (үсәш-) ҡ.
l.ypm. ҡар. үсәү. взаимн. от үсәү. ■ Эйе, эйе, тиеште ҡарттар, ел сәсһәң, дауыл урырһың; алдағы көнгә аманат: усле менән усәшмә, көслө менән көсәшмә. Ә. Хәкимов. Хәсәнша, асыуы ҡубып, урынынан нисек һикереп тороуын да: «Үсәшәһеңме?» — тип ҡысҡырып ебәреуен дә һиҙмәй ҡалды. Ә. Байрамов.
ҮҪЕМ и. диал. ҡар. үҫенте.
ҮҪЕМЛЕК (үҫемлеге) (Р: растение; И.: plant; T.: bitki) и.
Ғәҙәттә, хәрәкәтһеҙ хәлдә үҫеп, һауа һәм тупраҡтың органик булмаған һәм органик матдәләре менән туҡланып, органик булмағандан органик матдәләр булдырыуға һәләтле организм. □ Растение. / Растительный. Бер йыллыҡ уҫемлек. Кырағай уҫем-лектәр. Кыуаҡ уҫемлектәр. ■ Тәбиғәттәге бөтә йән эйәһе: ҡоштар, йәнлектәр, бөжәктәр, ағастар, уҫемлектәр оҙон, ҡаты ҡышҡа әҙерләнер. И. Абдуллин. Беҙ белмәгән, беҙ курмәгән ғәжәйеп хайуандар йөрөй, хәтәр бөжәктәр мыжғый, сәйер уҫемлектәр сәскә ата. Н. Алсынбаев. Кешеләр уҫемлек-тәрҙең тышҡы төҙөлөшөн бик борондан уҡ өйрәнә башлаған. 3. Биишева.
ҮҪЕМЛЕК МАЙЫ (Р: растительное масло; И.: plant-seed oil; T.: ayçiçeği yağı) и.
1. Орлоҡтары майға бай үҫемлектәрҙән (мәҫәлән, мамыҡ, етен, зәйтун һ. б.) һыҡтырып алынған май. □ Растительное масло; растительный жир. Үҫемлек майында беше-реу.
2. Көнбағыш орлоҡтарын һыҡтырып алынған май. □ Подсолнечное масло. Салатҡа уҫемлек майы ҡушыу. Үҫемлек майында ҡыҙҙырыу.
ҮҪЕНДЕ и. ҡар. үҫенте. S Бригадир тәҙрә төбөндәге оҙонса тартмаға ҡарай. Унда яңы ғына шытып сыҡҡан кукуруз уҫенделәренең асыҡ йәшел тар ҡыяҡтары теҙелеп торалар. Ә. Вәли. Шуға ла уларҙы [йолҡонған ағастырҙы] Ташлыйылға соҡорона илтеп осорорбоҙ, соҡор ҙа тигеҙләнер, юл
247
эшләп, усле кешеләр ҙә, ҡыйырһытылғандары ла, рәнйетелгәндәре лә йыйылғандыр. Д. Бүләков. Шулай ҡасып йөрөй торғас, ҡыш керер алдынан Салауатты Калмаҡ ауылындағы усле кешеләре кургәндәр ҙә батша һалдаттары башлығына әйткәндәр. Риүәйәттән. • Көслөнән ҡурҡма, у еленән ҡурҡ. Мәҡәл.
2. Үс менән һуғарылған. □ Проникнутый чувством мести. ■ Василий Петровичтың йөҙөндә усле кинәнес балҡый. «Ағиҙел», № 3,
2012. [Байҙарҙың балалары] большевиктарҙы кургәндә усле асыуҙарынан гөбөргәйел һымаҡ шартларға етешәләр. А. Карнай.
ҮСЛЕК (үслеге) (Р.: злоба, вражда; И.: rancor; T.: düşmanlık) и.
Асыулы, үсле яман ниәт; хаслыҡ. □ Злоба, вражда, враждебность. Үслек ҡылыу. Үслек уйлау. И һеҙгә булған бөтә у елек минец кукрәктә юйылмаҫлыҡ булып яҙылған. Ғ. Амантай.
ҮСЛӘШЕҮ (үсләш-) (Р: злобствовать, таить злобу; И.: conseal malice; T.: birine garez olmak) ҡ.
Үс булыу, үс тотоу. □ Злобствовать, таить злобу, месть; мстить. ■ Аңла һин шуны: оло кеше рәнйетте тип, ул тиклем усләшергә, уҫаллашырға ярамай. Р. Байбулатов. Хәби-уллаға ницә усләшкәйнең? Р. Байымов. Беләһец бит, беҙҙец халыҡ кенә ҡыуыуҙы, усләшеуҙе яратмай. 3. Биишева.
ҮС ТОТОУ (үс тот-) ҡ. ҡар. үсләшеү. Үс тотоп ҡына йәшәп булмай.
ҮС ҺАҠЛАУ (үс һаҡла-) ҡ. ҡар. үсләшеү. Үс һаҡлап йәшәу.
ҮСӘҮ (үсә-) (Р: злорадствовать; И.: gloat; T.: sinsice sevinmek) ҡ.
1. Кемделер бер уңышһыҙлығы йәки хатаһы өсөн кинәнеп үсекләү. □ Злорадствовать. ■ Директор, усәгән һымаҡ, шарҡылдап көлөп ебәрҙе. Р. Байбулатов. «Иртәнсәк әсәйец бар булған нәмәһен, уҙе ашамай, һинец алдыца ҡуйып, аша ла аша, тип торғанда, ҡабаланған булып, сығып китмәҫ инең!» — тип уҙен у сәп алды [Байрас]. 3. Биишева.
2. ҡар. янау 1. ■ Кыҙ артынан у сәп, ең эсенән йоҙроҡ курһәтеп ҡалды Зөфәр. Д. Бүләков.
ҮСӘШЕҮ (үсәш-) ҡ.
l.ypm. ҡар. үсәү. взаимн. от үсәү. ■ Эйе, эйе, тиеште ҡарттар, ел сәсһәң, дауыл урырһың; алдағы көнгә аманат: усле менән усәшмә, көслө менән көсәшмә. Ә. Хәкимов. Хәсәнша, асыуы ҡубып, урынынан нисек һикереп тороуын да: «Үсәшәһеңме?» — тип ҡысҡырып ебәреуен дә һиҙмәй ҡалды. Ә. Байрамов.
ҮҪЕМ и. диал. ҡар. үҫенте.
ҮҪЕМЛЕК (үҫемлеге) (Р: растение; И.: plant; T.: bitki) и.
Ғәҙәттә, хәрәкәтһеҙ хәлдә үҫеп, һауа һәм тупраҡтың органик булмаған һәм органик матдәләре менән туҡланып, органик булмағандан органик матдәләр булдырыуға һәләтле организм. □ Растение. / Растительный. Бер йыллыҡ уҫемлек. Кырағай уҫем-лектәр. Кыуаҡ уҫемлектәр. ■ Тәбиғәттәге бөтә йән эйәһе: ҡоштар, йәнлектәр, бөжәктәр, ағастар, уҫемлектәр оҙон, ҡаты ҡышҡа әҙерләнер. И. Абдуллин. Беҙ белмәгән, беҙ курмәгән ғәжәйеп хайуандар йөрөй, хәтәр бөжәктәр мыжғый, сәйер уҫемлектәр сәскә ата. Н. Алсынбаев. Кешеләр уҫемлек-тәрҙең тышҡы төҙөлөшөн бик борондан уҡ өйрәнә башлаған. 3. Биишева.
ҮҪЕМЛЕК МАЙЫ (Р: растительное масло; И.: plant-seed oil; T.: ayçiçeği yağı) и.
1. Орлоҡтары майға бай үҫемлектәрҙән (мәҫәлән, мамыҡ, етен, зәйтун һ. б.) һыҡтырып алынған май. □ Растительное масло; растительный жир. Үҫемлек майында беше-реу.
2. Көнбағыш орлоҡтарын һыҡтырып алынған май. □ Подсолнечное масло. Салатҡа уҫемлек майы ҡушыу. Үҫемлек майында ҡыҙҙырыу.
ҮҪЕНДЕ и. ҡар. үҫенте. S Бригадир тәҙрә төбөндәге оҙонса тартмаға ҡарай. Унда яңы ғына шытып сыҡҡан кукуруз уҫенделәренең асыҡ йәшел тар ҡыяҡтары теҙелеп торалар. Ә. Вәли. Шуға ла уларҙы [йолҡонған ағастырҙы] Ташлыйылға соҡорона илтеп осорорбоҙ, соҡор ҙа тигеҙләнер, юл
247