Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 249
Поиск по словарям
ҮҪМЕР
йылдан Ҡолсора ҡала булып уҫеп китер. Б. Бикбай. Үҫкән һайын шатлыҡ уҫә бара, шуға куңел ярһып шашына. Ғ. Амантай.
7. Нығыраҡ, көслөрәк була барыу (тойғоға, уҙенсәлеккә, хәлгә һ. б. ҡарата). □ Крепнуть, расти (о чувствах и т. д.). Халык араһында һуғышҡа ҡаршы рух уҫә.
8. Кимәл, дәрәжә йәһәтенән күтәрелеү.
□ Повышаться, подниматься, расти. // Повышение, рост. Аң уҫә. Я Кисә шәкерт булған егеттәр ҙә профессорҙар булып уҫәләр. X. Ҡунакбай.
9. кусм. Хәстәрле мөнәсәбәт арҡаһында барлыҡҡа килеү. □ Расти. Кадрҙар уҫә.
10. Тормош, хеҙмәт барышында камиллашыу. □ Совершенствоваться. Хужалыҡ уҫә. Я [Һәнәрсе] һәр ваҡыт эҙләнгән, өйрәнгән. Шуға, ахыры, ул уҙ һәнәрендә көндән-көн уҫкән, камиллашҡан. 3. Биишева.
11. кусм. Ниндәйҙер шатлыҡ, ҡәнәғәтләнеүҙән күңелләнеү, маһайыу. □ Вырасти, воодушевиться, окрылиться. Я Нәфисә был [йылы] һуҙҙәрҙе ишетеу менән уҫеп китә. Н. Асанбаев.
12. Берәй ерҙә таралыу (уҫемлектәрҙең, ағастарҙың айырым төрҙәренә ҡарата).
□ Распространяться. Диңгеҙҙәрҙә ылымыҡтар уҫә. Тундрала мук һәм лишайниктар уҫә. Уралда уҫкән ағастар.
13. Ҡайҙалыр булыу, бар булыу (уҫем-леккә ҡарата). □ Расти, произрастать. Н Кук салт аяҙ, тып-тын. Ситән буйында урмәләп уҫкән кесерткән дә, япраҡтары ла ҡуҙғалмай. Т. Йәнәби. Урал яландарын биҙәкләп, суҡ-суҡ булып уҫә миләушә. Ғ. Амантай. Батыр артыҡ аптырап тормаған. Тирә-яғында уҫеп ултырған баҫрау йыуанлыҡ ағастарҙы ҡырҡып алып, ҡыуыусыларҙы туҡмай башлаған. Риүәйәттән.
ҮҪЕШ (Р.: рост, прирост; И.: growth; T.: büyüme) и.
1. Үҫеү барышы. □ Рост, прирост, наращивание. Үҫемлектең уҫеше. Үҫеш дәуере. Я Техник уҫеше яғынан да, ауыл хужалығын һис булмаған юғарыға кутәреуҙә лә беҙ донъяны таң ҡалдырған эштәр эшләнек. Ә. Вәли. Тағы хата ебәрәбеҙме, әллә яңы
уҫеш ҡаршылыҡтарын кисерәбеҙме? Р. Байымов.
2. Кимәл, дәрәжә йәһәтенән күтәрелеү барышы. □ Рост, сдвиг. Эш буйынса уҫеш. Аң уҫеше. Көрәштең уҫеше. Я Нур менән дә, ихтимал, шундай уҫеш булғандыр — бынан һуң ул кешеләргә маңлай куҙҙәре менән генә ҡарамаясаҡ, ә куңел куҙҙәре менән йөрәктәренә тишеп инергә тырышасаҡ. И. Абдуллин. Бына Емеш әле уҙенең ошо уҫеш кимәле менән комсомолка була аламы? 3. Биишева. Яҡуптың ҡуңыр куҙҙәре алдында киләһе йылдарҙың һоҡланғыс уҫеш баҫҡыстары асыҡ төҫмөрләнгәйне. Ә. Байрамов.
3. Бер хәлдән икенсе хәлгә күсеп камиллашыу барышы. □ Развитие. Мәҙәниәт уҫеше. Үҫеш дәуере. Н Беҙ хәҙер батша заманында бөтөугә йөҙ тотҡан халыҡтар ҡайтанан тыуып, уҫеш юлына баҫҡан иң бәхетле осорҙа йәшәйбеҙ. 3. Биишева. Мин Килдеғоловҡа: «һин .. культуралы телдең, фән уҫешенең, әҙәбиәттең һәм башҡа культура ҡаҙаныштарының бөгөнгө торошоноң кимәленән бик артта ҡалғанһың икән», — тип әйтергә уйлаһам да, әйтмәнем. Ә. Вәли. Промысла коллективы аҡрынлап уҫеш юлынан китте. Ә. Байрамов.
ҮҪЕШЕҮ (үҫеш-) (Р: развиваться; И.: be increasing; T.: gelişmek) ҡ.
Үҫеү барышында билдәле бер кимәлгә етеү. □ Развиваться. // Развитие. Аң уҫе-шеу. Мускулдар уҫешеу.
ҮҪЕШЛӘНЕҮ (үҫешлән-) ҡ. ҡар. үҫешеү.
ҮҪКЕРЕМ и. диал. ҡар. үҫмер. Үҫкерем йылдары.
ҮҪКӘРЕҮ (үҫкәр-) ҡ. диал. ҡар. үҫтереү. Сәскә уҫкәреу.
ҮҪМЕР (Р: подросток, юноша; И.: teenager; T.: delikanlı) и.
Үҫеп, етеп килгән бала. □ Подросток, юноша. / Подростковый, юношеский. Йәш уҫмер. Үҫмерҙәр кейеме. Үҫмер бала. Үҫмер быуын. Үҫмер саҡ. Үҫмер малай. Я Үҫмергә тугел, олоға шомло була яңғыҙ юл. С. Кулибай. Ә хәҙер мин Ерҙе кирегә әйләндерә башлайым һәм Фәтихов Нурҙың ауылына, ата-бабаһына, уның балалыҡ, уҫмер йылдарына әйләнеп ҡайтам. И. Абдуллин. Үҫмерҙәр берҙән-бер көндө, имтихандан ҡайтып
249
йылдан Ҡолсора ҡала булып уҫеп китер. Б. Бикбай. Үҫкән һайын шатлыҡ уҫә бара, шуға куңел ярһып шашына. Ғ. Амантай.
7. Нығыраҡ, көслөрәк була барыу (тойғоға, уҙенсәлеккә, хәлгә һ. б. ҡарата). □ Крепнуть, расти (о чувствах и т. д.). Халык араһында һуғышҡа ҡаршы рух уҫә.
8. Кимәл, дәрәжә йәһәтенән күтәрелеү.
□ Повышаться, подниматься, расти. // Повышение, рост. Аң уҫә. Я Кисә шәкерт булған егеттәр ҙә профессорҙар булып уҫәләр. X. Ҡунакбай.
9. кусм. Хәстәрле мөнәсәбәт арҡаһында барлыҡҡа килеү. □ Расти. Кадрҙар уҫә.
10. Тормош, хеҙмәт барышында камиллашыу. □ Совершенствоваться. Хужалыҡ уҫә. Я [Һәнәрсе] һәр ваҡыт эҙләнгән, өйрәнгән. Шуға, ахыры, ул уҙ һәнәрендә көндән-көн уҫкән, камиллашҡан. 3. Биишева.
11. кусм. Ниндәйҙер шатлыҡ, ҡәнәғәтләнеүҙән күңелләнеү, маһайыу. □ Вырасти, воодушевиться, окрылиться. Я Нәфисә был [йылы] һуҙҙәрҙе ишетеу менән уҫеп китә. Н. Асанбаев.
12. Берәй ерҙә таралыу (уҫемлектәрҙең, ағастарҙың айырым төрҙәренә ҡарата).
□ Распространяться. Диңгеҙҙәрҙә ылымыҡтар уҫә. Тундрала мук һәм лишайниктар уҫә. Уралда уҫкән ағастар.
13. Ҡайҙалыр булыу, бар булыу (уҫем-леккә ҡарата). □ Расти, произрастать. Н Кук салт аяҙ, тып-тын. Ситән буйында урмәләп уҫкән кесерткән дә, япраҡтары ла ҡуҙғалмай. Т. Йәнәби. Урал яландарын биҙәкләп, суҡ-суҡ булып уҫә миләушә. Ғ. Амантай. Батыр артыҡ аптырап тормаған. Тирә-яғында уҫеп ултырған баҫрау йыуанлыҡ ағастарҙы ҡырҡып алып, ҡыуыусыларҙы туҡмай башлаған. Риүәйәттән.
ҮҪЕШ (Р.: рост, прирост; И.: growth; T.: büyüme) и.
1. Үҫеү барышы. □ Рост, прирост, наращивание. Үҫемлектең уҫеше. Үҫеш дәуере. Я Техник уҫеше яғынан да, ауыл хужалығын һис булмаған юғарыға кутәреуҙә лә беҙ донъяны таң ҡалдырған эштәр эшләнек. Ә. Вәли. Тағы хата ебәрәбеҙме, әллә яңы
уҫеш ҡаршылыҡтарын кисерәбеҙме? Р. Байымов.
2. Кимәл, дәрәжә йәһәтенән күтәрелеү барышы. □ Рост, сдвиг. Эш буйынса уҫеш. Аң уҫеше. Көрәштең уҫеше. Я Нур менән дә, ихтимал, шундай уҫеш булғандыр — бынан һуң ул кешеләргә маңлай куҙҙәре менән генә ҡарамаясаҡ, ә куңел куҙҙәре менән йөрәктәренә тишеп инергә тырышасаҡ. И. Абдуллин. Бына Емеш әле уҙенең ошо уҫеш кимәле менән комсомолка була аламы? 3. Биишева. Яҡуптың ҡуңыр куҙҙәре алдында киләһе йылдарҙың һоҡланғыс уҫеш баҫҡыстары асыҡ төҫмөрләнгәйне. Ә. Байрамов.
3. Бер хәлдән икенсе хәлгә күсеп камиллашыу барышы. □ Развитие. Мәҙәниәт уҫеше. Үҫеш дәуере. Н Беҙ хәҙер батша заманында бөтөугә йөҙ тотҡан халыҡтар ҡайтанан тыуып, уҫеш юлына баҫҡан иң бәхетле осорҙа йәшәйбеҙ. 3. Биишева. Мин Килдеғоловҡа: «һин .. культуралы телдең, фән уҫешенең, әҙәбиәттең һәм башҡа культура ҡаҙаныштарының бөгөнгө торошоноң кимәленән бик артта ҡалғанһың икән», — тип әйтергә уйлаһам да, әйтмәнем. Ә. Вәли. Промысла коллективы аҡрынлап уҫеш юлынан китте. Ә. Байрамов.
ҮҪЕШЕҮ (үҫеш-) (Р: развиваться; И.: be increasing; T.: gelişmek) ҡ.
Үҫеү барышында билдәле бер кимәлгә етеү. □ Развиваться. // Развитие. Аң уҫе-шеу. Мускулдар уҫешеу.
ҮҪЕШЛӘНЕҮ (үҫешлән-) ҡ. ҡар. үҫешеү.
ҮҪКЕРЕМ и. диал. ҡар. үҫмер. Үҫкерем йылдары.
ҮҪКӘРЕҮ (үҫкәр-) ҡ. диал. ҡар. үҫтереү. Сәскә уҫкәреу.
ҮҪМЕР (Р: подросток, юноша; И.: teenager; T.: delikanlı) и.
Үҫеп, етеп килгән бала. □ Подросток, юноша. / Подростковый, юношеский. Йәш уҫмер. Үҫмерҙәр кейеме. Үҫмер бала. Үҫмер быуын. Үҫмер саҡ. Үҫмер малай. Я Үҫмергә тугел, олоға шомло була яңғыҙ юл. С. Кулибай. Ә хәҙер мин Ерҙе кирегә әйләндерә башлайым һәм Фәтихов Нурҙың ауылына, ата-бабаһына, уның балалыҡ, уҫмер йылдарына әйләнеп ҡайтам. И. Абдуллин. Үҫмерҙәр берҙән-бер көндө, имтихандан ҡайтып
249