Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 252
Поиск по словарям
ҮТЕМҺЕҘ
лы. □ Лёгкий (о пище). Үтемле аш. ■ Уның [Гөлбикә апайҙың] ҡулынан сәй ҙә тәмле, утемле була. Д. Юлтый. Гөлгөнә бешергән тауыҡ бик утемле булды. Ш. Янбаев. Дөрөҫ, Мәҙинәнең дә ҡулынан аш утемле, татлы. Т. Ғарипова.
2. Һатыуҙа еңел үтеүсән, тиҙ һатылыусан. □ Ходкий, ходовой. Үтемле тауар. Үтемле булыу. М Улар [Ташбатҡан халҡы], тәгәрмәс туғыны, һалабаш, дегет кеуек утемле әйберҙәр тейәп, ҡалаға бара. Ж. Кейекбаев.
3. кусм. Кеше күңеленә ятышлы; йоғонтоло. □ Влиятельный, һуҙе утемле кеше. Үтемле итеп һөйләу. ■ Фәрзәнә эше менән дә, һуҙе менән дә иптәштәренә өлгө була ала. Шуға курә йәштәр араһында уның һуҙе утемле, колхозда һәр кем уның һуҙенә ҡолаҡ һала. X. Кәрим. Мастерҙың абруй ҙур, һуҙе утемле. Д. Бүләков.
ҮТЕМҺЕҘ (Р.: тяжёлый (о пище)', И.: heavy; T.: hazmı güç yemekler) с.
1. Ашау, әсеүгә ауыр; барымһыҙ. □ Тяжёлый (о пище). Үтемһеҙ аҙыҡ. Үтемһеҙ аш. Үтемһеҙ буҙа.
2. Насар һатыла торған. □ Неходкий, неходовой. Үтемһеҙ тауар. ■ Бар булған нәмәһе — өс-дурт төрлө утемһеҙ генә буяу, сулпы, беләҙектәр, теген энәһе лә баш тарағы. Н. Мусин.
3. кусм. Кеше күңеленә ятышһыҙ; йоғонтоһоҙ. □ Невлиятельный, неавторитетный. Үтемһеҙ һуҙ. Һуҙе утемһеҙ кеше.
ҮТЕНЕС (Р.: просьба; И.: request; Т.: rica) и.
Үтенеү менән әйтелгән мөрәжәғәт. □ Просьба. Үтенес белдереу. Үтенес тапшырыу. Ҙур утенес. ■ [Егет:] Үтенесем шул, батыр, минең һиңә: шул ҡыҙҙы ҡатынлыҡҡа һората-мын. «Бабсаҡ менән Күсәк». Гайсин уҙенең ярҙамсыһын саҡыртты һәм уға Сергейҙың утенесен ҡабатлап әйтте. А. Абдуллин. Үҫмер йәһәт кенә сәй эсте лә, әсәһе утенесен йомошларға тип, урамға сыҡты. Р. Байбулатов.
ҮТЕНЕСЛЕ I (Р.: просительный; И.: petitionary, requesting; T.: rica eden) c.
һораулы, үтенесе булған. □ Просительный, умоляющий. Үтенесле ҡараш. Үте
несле һорау. Үкенесле лә, утенесле лә хат.
■ Егеттең утенесле һәм ғәжәп ихлас ҡарашы Сажидәне башын тубән эйергә мәжбур итте. Н. Мусин. Габдулла ағайҙың тауышы, ялбарыулы ҡараштары шундай утенесле ине, уны кире ҡағырға Гәлимә еңгәнең көсө етмәне. Д. Исламов.
ҮТЕНЕСЛЕ II (Р.: умоляюще; И.: imploringly; T.: rica ederek) р.
Һорау, үтенес менән. □ Умоляюще, просительно. М Уның [Зинунәнең] тауышы ғәҙәттәгесә тугел, әллә нисек төшөнкө һәм утенесле яңғыраны. Ә. Вәли. Мансур утенесле лә, упкәләуле лә ныҡышты. Ш. Янбаев.
ҮТЕНЕҮ (үтен-) (Р: умолять, просить, упрашивать кого’, И.: supplicate; T: yalvarmak) ҡ.
Ниҙер эшләтеү, нимәгәлер ирешеү теләге менән кешегә түбәнселекле рәүештә мөрәжәғәт итеү. □ Умолять, просить, упрашивать кого', обращаться с просьбой к кому. // Просьба, мольба. Иптәше өсөн утенеу.
■ Мин һеҙҙән утенеп һорайым: Ырымбур әлкә комитетына хөкумәт телеграммаһы бирегеҙ. А. Абдуллин. Әхмәтов бик утенеп бер йылға ҡалырға ризаландырҙы: «Егеттәр, бер йыл утер, эшләйек әле», — тине. С. Агиш.
ҮТЕП ИНЕҮ (үтеп ин-) (Р: проникнуть; И.: find one’s way to; T.: girmek) ҡ.
1. Нимәнеңдер эсенә инеү. □ Проникнуть. Яҡтылыҡ булмәгә утеп инә.
2. Таралыу, йәйелеү. □ Распространиться. // Распространение. Яңы фекерҙәр йәштәр араһына тиҙ утеп инде.
ҮТЕП-ҺҮТЕП ЙӨРӨҮ (үтеп-һүтеп йөрө-) (Р: ходить туда-сюда; И.: walk to and fro; T.: oraya buraya yürümek) ҡ.
Тегеләй-былай үтеп йөрөү. □ Ходить туда-сюда, проходить ■ Үтеп-һутеп йөрөгән кешеләрҙе куҙәтеп, бер урында оҙаҡ баҫып торҙом. Д. Юлтый. Шул саҡ подъезда утеп-һутеп йөрөуселәрҙең аяҡ тауыштары, ниндәйҙер шау-шыу ишетелде. Р. Байбулатов. Ишбулды был яғымлы ҡыҙ менән оҙаҡ итеп һөйләшеп торорға риза булыр ине лә бит, тик утеп-һутеп йөрөусе һал
252
лы. □ Лёгкий (о пище). Үтемле аш. ■ Уның [Гөлбикә апайҙың] ҡулынан сәй ҙә тәмле, утемле була. Д. Юлтый. Гөлгөнә бешергән тауыҡ бик утемле булды. Ш. Янбаев. Дөрөҫ, Мәҙинәнең дә ҡулынан аш утемле, татлы. Т. Ғарипова.
2. Һатыуҙа еңел үтеүсән, тиҙ һатылыусан. □ Ходкий, ходовой. Үтемле тауар. Үтемле булыу. М Улар [Ташбатҡан халҡы], тәгәрмәс туғыны, һалабаш, дегет кеуек утемле әйберҙәр тейәп, ҡалаға бара. Ж. Кейекбаев.
3. кусм. Кеше күңеленә ятышлы; йоғонтоло. □ Влиятельный, һуҙе утемле кеше. Үтемле итеп һөйләу. ■ Фәрзәнә эше менән дә, һуҙе менән дә иптәштәренә өлгө була ала. Шуға курә йәштәр араһында уның һуҙе утемле, колхозда һәр кем уның һуҙенә ҡолаҡ һала. X. Кәрим. Мастерҙың абруй ҙур, һуҙе утемле. Д. Бүләков.
ҮТЕМҺЕҘ (Р.: тяжёлый (о пище)', И.: heavy; T.: hazmı güç yemekler) с.
1. Ашау, әсеүгә ауыр; барымһыҙ. □ Тяжёлый (о пище). Үтемһеҙ аҙыҡ. Үтемһеҙ аш. Үтемһеҙ буҙа.
2. Насар һатыла торған. □ Неходкий, неходовой. Үтемһеҙ тауар. ■ Бар булған нәмәһе — өс-дурт төрлө утемһеҙ генә буяу, сулпы, беләҙектәр, теген энәһе лә баш тарағы. Н. Мусин.
3. кусм. Кеше күңеленә ятышһыҙ; йоғонтоһоҙ. □ Невлиятельный, неавторитетный. Үтемһеҙ һуҙ. Һуҙе утемһеҙ кеше.
ҮТЕНЕС (Р.: просьба; И.: request; Т.: rica) и.
Үтенеү менән әйтелгән мөрәжәғәт. □ Просьба. Үтенес белдереу. Үтенес тапшырыу. Ҙур утенес. ■ [Егет:] Үтенесем шул, батыр, минең һиңә: шул ҡыҙҙы ҡатынлыҡҡа һората-мын. «Бабсаҡ менән Күсәк». Гайсин уҙенең ярҙамсыһын саҡыртты һәм уға Сергейҙың утенесен ҡабатлап әйтте. А. Абдуллин. Үҫмер йәһәт кенә сәй эсте лә, әсәһе утенесен йомошларға тип, урамға сыҡты. Р. Байбулатов.
ҮТЕНЕСЛЕ I (Р.: просительный; И.: petitionary, requesting; T.: rica eden) c.
һораулы, үтенесе булған. □ Просительный, умоляющий. Үтенесле ҡараш. Үте
несле һорау. Үкенесле лә, утенесле лә хат.
■ Егеттең утенесле һәм ғәжәп ихлас ҡарашы Сажидәне башын тубән эйергә мәжбур итте. Н. Мусин. Габдулла ағайҙың тауышы, ялбарыулы ҡараштары шундай утенесле ине, уны кире ҡағырға Гәлимә еңгәнең көсө етмәне. Д. Исламов.
ҮТЕНЕСЛЕ II (Р.: умоляюще; И.: imploringly; T.: rica ederek) р.
Һорау, үтенес менән. □ Умоляюще, просительно. М Уның [Зинунәнең] тауышы ғәҙәттәгесә тугел, әллә нисек төшөнкө һәм утенесле яңғыраны. Ә. Вәли. Мансур утенесле лә, упкәләуле лә ныҡышты. Ш. Янбаев.
ҮТЕНЕҮ (үтен-) (Р: умолять, просить, упрашивать кого’, И.: supplicate; T: yalvarmak) ҡ.
Ниҙер эшләтеү, нимәгәлер ирешеү теләге менән кешегә түбәнселекле рәүештә мөрәжәғәт итеү. □ Умолять, просить, упрашивать кого', обращаться с просьбой к кому. // Просьба, мольба. Иптәше өсөн утенеу.
■ Мин һеҙҙән утенеп һорайым: Ырымбур әлкә комитетына хөкумәт телеграммаһы бирегеҙ. А. Абдуллин. Әхмәтов бик утенеп бер йылға ҡалырға ризаландырҙы: «Егеттәр, бер йыл утер, эшләйек әле», — тине. С. Агиш.
ҮТЕП ИНЕҮ (үтеп ин-) (Р: проникнуть; И.: find one’s way to; T.: girmek) ҡ.
1. Нимәнеңдер эсенә инеү. □ Проникнуть. Яҡтылыҡ булмәгә утеп инә.
2. Таралыу, йәйелеү. □ Распространиться. // Распространение. Яңы фекерҙәр йәштәр араһына тиҙ утеп инде.
ҮТЕП-ҺҮТЕП ЙӨРӨҮ (үтеп-һүтеп йөрө-) (Р: ходить туда-сюда; И.: walk to and fro; T.: oraya buraya yürümek) ҡ.
Тегеләй-былай үтеп йөрөү. □ Ходить туда-сюда, проходить ■ Үтеп-һутеп йөрөгән кешеләрҙе куҙәтеп, бер урында оҙаҡ баҫып торҙом. Д. Юлтый. Шул саҡ подъезда утеп-һутеп йөрөуселәрҙең аяҡ тауыштары, ниндәйҙер шау-шыу ишетелде. Р. Байбулатов. Ишбулды был яғымлы ҡыҙ менән оҙаҡ итеп һөйләшеп торорға риза булыр ине лә бит, тик утеп-һутеп йөрөусе һал
252