Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 253
Поиск по словарям
ҮТЕҮ
даттарҙан уңайһыҙланды, китергә ашыҡты. Ғ. Аллаяров.
ҮТЕС (Р.: долг; И.: debt; T.: ödünç) и.
Кире ҡайтарыу шарты менән бирелгән һәм алынған нәмә. □ Долг. Үтескә алыу. Үтесте туләу. Үтескә биреу. ■ Йомошоң төшһә, курше-куләндәрең биреп сығаралар утескә. Ә шиғырҙы куршеләргә кереп, һорап алып булмай утескә. М. Тажи. • Үтес араһына һыу инмәҫ. Мәҡәл.
ҮТЕҮ I (үт-) (Р: проходить, проезжать; И.: pass; T.: geçmek) ҡ.
1. Кемдеңдер йәки нимәнеңдер эргәһенән юл алыу, ҡайҙалыр барыу, китеү; уҙыу.
□ Проходить, проезжать что, через что, куда. Балалар утеп китте. Өй эргәһенән утеу. Урамдан утеу. ■ Яр буйлап ут, урамда ни тиклем кеше! Артҡа ла утәләр, алға ла утәләр. Ҡыҙыу ҙа утәләр, аҡрын да утәләр. С. Агиш. Сыбай ғына ҡашҡа, баҫма ташҡа, юлһыҙ ғына ерҙән дә уткәндә. Халыҡ йырынан.
2. Хәрәкәт итеп, күпмелер араға күсеү.
□ Пройти, проехать немного. Әҙерәк утеу. ■ Тау һырлатып ятҡан берләм һуҡмаҡ менән бер-ике саҡрым уткәс, алда асыҡлыҡ куренде. Ә. Вахитов.
3. Барғанда урынды, араны артта ҡалдырыу, уҙыу. □ Пройти, обойти, объехать кого, что. Куп ер утеу. Куперҙе утеу. Урманды утеу. ■ Беҙ фронт буйынса Польша, Белоруссия, Украина ауылдарын уттек. Д. Юлтый. Шишмәне кургәс, Сәғиҙә шикләнә төштө: «Инәй, килгән саҡта беҙ был шишмәне утмәгәйнек бит, яңылыш яҡҡа китеп бармайбыҙмы икән?» М. Тажи.
4. Етеҙерәк хәрәкәт менән артҡа ҡалдырыу, алға сығыу; уҙыу □ Обгонять, оставлять позади кого по работе, в соревновании. Йыл йомғаҡтары буйынса беҙҙең бригада ҡалғандарҙы утеп китте.
5. Хәрәкәт итеп, ары юл алыу (транспортҡа ҡарата йәки шуларҙың береһендә), уҙыу. □ Проезжать. Поезд утте. ■ Хәйҙәр поездан төштө. Тап ошо минутта пароход та Ағиҙелдең текә яры буйлап утеп китте. М. Тажи. Малайҙар саҡ юлдан ялтанып
ҡалды, кырандас эргәләренән жыулап утеп китте. Б. Бикбай.
6. Хәрәкәт итеп, артабан китеү (пуля, снаряд һ. б. ҡарата)', уҙыу. □ Проходить, пролетать (о пуле, снаряде и т. д.). ■ Баш осонан, һауаны ярып, снарядтар выжлап утте. Д. Юлтый. Дошман пуляһы, Фатима-ның уң яҡ биленән утеп, бөйөрөнән өҫтәрәк ултырған. Б. Бикбай.
7. кусм. Ҡыҫҡа ваҡытҡа барлыҡҡа килеү (берәй төрлө һиҙеугә, хискә, хәлгә һ. б. ҡарата). □ Пробежать, промелькнуть (о чувствах, ощущениях и т. д.). ■ /Тш/ерҙегҫ/ арҡаһынан ваҡ бөрсөктәр сәнскеләп утте утеуен, ләкин ул аҙ ғына ваҡытҡа булып алды, егет юғалтманы уҙен. Б. Бикбай.
8. Үҙенең эҙмә-эҙлегендә кемдеңдер хыялында барлыҡҡа килеү, күҙ алдына баҫыу. □ Появиться, представляться в мечтах, проходить перед глазами, в памяти. М Сейәбикәнең башынан әллә ниндәй ҡурҡыныс уйҙар утә. Т. Хәйбуллин. Ғәйни ағайҙың йәш саҡтары, егет саҡтары, нужа куреп йөрөгән саҡтары бер-бер артлы куҙ алдынан теҙелеп утте. Т. Йәнәби.
9. Билдәле бер сик, һыҙыҡ һ. б. аша, үтә алға барыу йәки китеү, сығыу. □ Проходить, проникать. М Ошонда кесе йәштән уҫеп тә был өйҙөң коридорынан ары утә алмаған Вася. Һ. Дәүләтшина. Таш диуарҙар бейек, хикмәтле, дошман тугел, ҡош та утмәҫлек. М. Кәрим.
10. Размеры буйынса нимәлер аша йәки нимәнеңдер эсенән алға барырлыҡ, сығырлыҡ, китерлек булыу. □ Быть впору, подойти по размеру. Шкаф ишектән утмәне. ■ Сәйнәй, сәйнәй, ә ит һаман таш кеуек, йота башлаһаң, тамаҡтан утмәй. Ә. Чаныш. • Үткәндә аша, килешкәндә кей. Әйтем.
11. ҡар. барыу 13. Аш утеу.
12. Һеңеп, һарҡып һ. б. аша сығыу. □ Проникать, пробираться куда. И Ямғыр утә икән. Ҡыйыҡты яңыртырға кәрәк булыр, тип уйланы [Кәрим]. Я. Хамматов.
13. кусм. Йәнгә, тәнгә тәьҫир итеү. □ Пробираться куда, во что', проникать, пронзать. Ел елеккә утә. Тауыш мейегә утә. ■ Яфаланып ятҡан кук атымдың ыңғырашыуы електәремә утте. Б. Ишемғол. Уҙған ғуме-
253
даттарҙан уңайһыҙланды, китергә ашыҡты. Ғ. Аллаяров.
ҮТЕС (Р.: долг; И.: debt; T.: ödünç) и.
Кире ҡайтарыу шарты менән бирелгән һәм алынған нәмә. □ Долг. Үтескә алыу. Үтесте туләу. Үтескә биреу. ■ Йомошоң төшһә, курше-куләндәрең биреп сығаралар утескә. Ә шиғырҙы куршеләргә кереп, һорап алып булмай утескә. М. Тажи. • Үтес араһына һыу инмәҫ. Мәҡәл.
ҮТЕҮ I (үт-) (Р: проходить, проезжать; И.: pass; T.: geçmek) ҡ.
1. Кемдеңдер йәки нимәнеңдер эргәһенән юл алыу, ҡайҙалыр барыу, китеү; уҙыу.
□ Проходить, проезжать что, через что, куда. Балалар утеп китте. Өй эргәһенән утеу. Урамдан утеу. ■ Яр буйлап ут, урамда ни тиклем кеше! Артҡа ла утәләр, алға ла утәләр. Ҡыҙыу ҙа утәләр, аҡрын да утәләр. С. Агиш. Сыбай ғына ҡашҡа, баҫма ташҡа, юлһыҙ ғына ерҙән дә уткәндә. Халыҡ йырынан.
2. Хәрәкәт итеп, күпмелер араға күсеү.
□ Пройти, проехать немного. Әҙерәк утеу. ■ Тау һырлатып ятҡан берләм һуҡмаҡ менән бер-ике саҡрым уткәс, алда асыҡлыҡ куренде. Ә. Вахитов.
3. Барғанда урынды, араны артта ҡалдырыу, уҙыу. □ Пройти, обойти, объехать кого, что. Куп ер утеу. Куперҙе утеу. Урманды утеу. ■ Беҙ фронт буйынса Польша, Белоруссия, Украина ауылдарын уттек. Д. Юлтый. Шишмәне кургәс, Сәғиҙә шикләнә төштө: «Инәй, килгән саҡта беҙ был шишмәне утмәгәйнек бит, яңылыш яҡҡа китеп бармайбыҙмы икән?» М. Тажи.
4. Етеҙерәк хәрәкәт менән артҡа ҡалдырыу, алға сығыу; уҙыу □ Обгонять, оставлять позади кого по работе, в соревновании. Йыл йомғаҡтары буйынса беҙҙең бригада ҡалғандарҙы утеп китте.
5. Хәрәкәт итеп, ары юл алыу (транспортҡа ҡарата йәки шуларҙың береһендә), уҙыу. □ Проезжать. Поезд утте. ■ Хәйҙәр поездан төштө. Тап ошо минутта пароход та Ағиҙелдең текә яры буйлап утеп китте. М. Тажи. Малайҙар саҡ юлдан ялтанып
ҡалды, кырандас эргәләренән жыулап утеп китте. Б. Бикбай.
6. Хәрәкәт итеп, артабан китеү (пуля, снаряд һ. б. ҡарата)', уҙыу. □ Проходить, пролетать (о пуле, снаряде и т. д.). ■ Баш осонан, һауаны ярып, снарядтар выжлап утте. Д. Юлтый. Дошман пуляһы, Фатима-ның уң яҡ биленән утеп, бөйөрөнән өҫтәрәк ултырған. Б. Бикбай.
7. кусм. Ҡыҫҡа ваҡытҡа барлыҡҡа килеү (берәй төрлө һиҙеугә, хискә, хәлгә һ. б. ҡарата). □ Пробежать, промелькнуть (о чувствах, ощущениях и т. д.). ■ /Тш/ерҙегҫ/ арҡаһынан ваҡ бөрсөктәр сәнскеләп утте утеуен, ләкин ул аҙ ғына ваҡытҡа булып алды, егет юғалтманы уҙен. Б. Бикбай.
8. Үҙенең эҙмә-эҙлегендә кемдеңдер хыялында барлыҡҡа килеү, күҙ алдына баҫыу. □ Появиться, представляться в мечтах, проходить перед глазами, в памяти. М Сейәбикәнең башынан әллә ниндәй ҡурҡыныс уйҙар утә. Т. Хәйбуллин. Ғәйни ағайҙың йәш саҡтары, егет саҡтары, нужа куреп йөрөгән саҡтары бер-бер артлы куҙ алдынан теҙелеп утте. Т. Йәнәби.
9. Билдәле бер сик, һыҙыҡ һ. б. аша, үтә алға барыу йәки китеү, сығыу. □ Проходить, проникать. М Ошонда кесе йәштән уҫеп тә был өйҙөң коридорынан ары утә алмаған Вася. Һ. Дәүләтшина. Таш диуарҙар бейек, хикмәтле, дошман тугел, ҡош та утмәҫлек. М. Кәрим.
10. Размеры буйынса нимәлер аша йәки нимәнеңдер эсенән алға барырлыҡ, сығырлыҡ, китерлек булыу. □ Быть впору, подойти по размеру. Шкаф ишектән утмәне. ■ Сәйнәй, сәйнәй, ә ит һаман таш кеуек, йота башлаһаң, тамаҡтан утмәй. Ә. Чаныш. • Үткәндә аша, килешкәндә кей. Әйтем.
11. ҡар. барыу 13. Аш утеу.
12. Һеңеп, һарҡып һ. б. аша сығыу. □ Проникать, пробираться куда. И Ямғыр утә икән. Ҡыйыҡты яңыртырға кәрәк булыр, тип уйланы [Кәрим]. Я. Хамматов.
13. кусм. Йәнгә, тәнгә тәьҫир итеү. □ Пробираться куда, во что', проникать, пронзать. Ел елеккә утә. Тауыш мейегә утә. ■ Яфаланып ятҡан кук атымдың ыңғырашыуы електәремә утте. Б. Ишемғол. Уҙған ғуме-
253