Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 256
Поиск по словарям
ҮТКЕН
та Толпарлы аша уткеләй һәр заманда ла. Г. Яҡупова. Был тирәләрҙән уткеләгән Атанғол, иртән торғас, яҡтырғас, әйтә ҡуйҙы: «Ағиҙелдең тауҙар араһынан тигеҙгә килеп сығыр уткәуел алды был». Ғ. Хөсәйенов.
3. кусм. Берәй күңелһеҙ, ауыр хәл-ваҡиға, сир һ. б. әлдән-әле баштан кисерелеп, күрелеп, татылып, уҙғарылып тороу. □ Время от времени или постоянно переживать, огорчаться или болеть. ■ Был Люба исемле апай мине ниңә ҡәҙерләй икән, тигән уй, әлбиттә, башымдан һыҙылып уткеләй. «Киске Өфө», № 9, 2009. Бер һуҙ менән әйтһәк, Әхмәтсафа ағай балыҡсы тигән шөһрәтле исемде йөрөтә башлағандан бирле, уларҙың араларынан юҡ-юҡта ҡара бесәй уткеләй ине. Д. Исламов.
ҮТКЕН с. диал. ҡар. үткер. Я Башҡа саҡта шаян, уткен Биксәнтәй Зөлхәмирә алдында торғаны бер быҙауға әйләнә лә ҡуя. И. Ноғманов. Йорто Тубән Ҡоҙаш ауылында (Бөрө әйәҙендә) Ҡоҙаш йылғаһы (Әри) һыуына төшкән тамағында тереклек ҡылып, балаларының уткенерәктәре Болғар тарафына кусеп таралғандар. Ғ. Кейеков. Был йөрәк — утлы йөрәк, уткен куңел, киҫкен куңел. Ш. Бабич.
♦ Үткен аҡыллы дөрөҫ, тилбер фекер йөрөтөүсән, уй-фекерен урынлы ерҙә ҡуллана белеүсән кешегә ҡарата әйтелә. □ О человеке, обладающем живым, острым умом. Я «Башҡорт» һуҙе иң кәмендә бөгөнгө көндән биш меңләп йыл әуәл барлыҡҡа килгән, тип һанай заманыбыҙҙың уткен аҡыллы ғалимдары. Ғ. Хисамов.
ҮТКЕНЛЕК (үткенлеге) (Р.: проворность, бойкость; И.: agility; T.: kıvraklık) и. диал.
Оялып, ҡурҡып тормағанлыҡ, йылғырлыҡ, эште эшләй алырлыҡ. □ Проворность, бойкость. Я Бөтә уткенлеге менән уға [Сергейға] ҡаршы тороу тойғоһо ҡайтты. А. Абдуллин. Бар уткенлеге юҡҡа сығып, торғаны бер мәуеш малайға әуерелә лә ҡуя [Әхмәтйән]. И. Ноғманов.
ҮТКЕНСЕ I (Р.: путник, проезжий, прохожий; И.: passer by; T.: yolcu) и.
1. Юл ыңғайы үтеп барған кеше, уҙғынсы, юлаусы. □ Путник, проезжий, прохожий. Я «Үткенсе, юл ситтәре таҙалығын һаҡлағанығыҙ өсөн рәхмәт!» — тигән плакаттар һине юл буйы оҙатып бара. «Йәшлек», 3 июль 2010.
2. кусм. Хәйләкәр, алдаҡсы. □ Проходимец, пройдоха, обманщик, хитрец, жулик. Я Бер уткенсе һуҙенә ҡарап, уҙ байлығыңдан ҡолаҡ ҡаҡ инде. X. Ғиләжев.
3. кусм. Маҡсатһыҙ, йәмғиәттә үҙенең урынын тапмаған кеше. □ Пустой человек. Я Үткенсе тугел, ә парторг ул! — тине Маһира, асыуланып. X. Ғиләжев.
ҮТКЕНСЕ II (Р: прохожий; И.: passing, passer by; T.: geçen) c.
1. Ҡайҙалыр үтеп, китеп барған. □ Прохожий, проезжающий, проходящий мимо. Я Ҡәрсәм иһә, һандыҡ өҫтөндәге мамыҡ мендәрҙәрен урындыҡ өҫтөнә кусерә-кусерә, ниндәйҙер бер уткенсе фото төшөрөусене әрләй. Г. Ғиззәтуллина. Бер саҡ хан йортона уткенсе бер теләнсе килә. «Таһир менән Зөһрә».
2. кусм. Хәйләкәр, алдаҡсы. □ Хитрый, жуликоватый. Н Шайтан ҡотортҡандыр инде, уткенсе бер ҡупшы мөртәттең ғәйрәтле иркәләуенән ниндәйҙер бер арала зиһенем буталып, ғумерлек хурлыҡҡа ҡалдым инде. Д. Исламов. Фәрит уҙенең уткенсе әҙәм тугел икәнлеген сабыр ғына аңлатырға, өй хужаһының куңелендәге шикте таратырға тырышты. Ш. Янбаев.
3. Ишек, тишек, аралыҡ, тәҙрә һ. б. аша үтәнән-үтә өргән (елгә ҡарата). □ Сквозной, продувающий насквозь (о ветре, сквозняке). Я Ҡөндәр эҫе торғанға, яман тирләтә, ә асыҡ тәҙрәләр аша кергән уткенсе һауа, тирҙе ҡатырып, тымау тейҙерә. Р. Вәлиев. Үткенсе елдәй, һәр уҙгәрешкә һыҙғырып йыйылған сәйәси тауыштарығыҙ һөйөндөрмәй. «Башҡортостан ҡыҙы», № 6, 2008.
4. кусм. Фани, ваҡытлы, тиҙ үтә торған (төрлө хәл-ваҡиғалар теҙеме тураһында). □ Временный, преходящий; мимолётный. Я Ваҡ нәмәләргә, бөгөн килеп, иртәгә ук онотолоуға дусар булған уткенсе ваҡиғаларға ышанып, шуларға алданып, иң ҙур
256
та Толпарлы аша уткеләй һәр заманда ла. Г. Яҡупова. Был тирәләрҙән уткеләгән Атанғол, иртән торғас, яҡтырғас, әйтә ҡуйҙы: «Ағиҙелдең тауҙар араһынан тигеҙгә килеп сығыр уткәуел алды был». Ғ. Хөсәйенов.
3. кусм. Берәй күңелһеҙ, ауыр хәл-ваҡиға, сир һ. б. әлдән-әле баштан кисерелеп, күрелеп, татылып, уҙғарылып тороу. □ Время от времени или постоянно переживать, огорчаться или болеть. ■ Был Люба исемле апай мине ниңә ҡәҙерләй икән, тигән уй, әлбиттә, башымдан һыҙылып уткеләй. «Киске Өфө», № 9, 2009. Бер һуҙ менән әйтһәк, Әхмәтсафа ағай балыҡсы тигән шөһрәтле исемде йөрөтә башлағандан бирле, уларҙың араларынан юҡ-юҡта ҡара бесәй уткеләй ине. Д. Исламов.
ҮТКЕН с. диал. ҡар. үткер. Я Башҡа саҡта шаян, уткен Биксәнтәй Зөлхәмирә алдында торғаны бер быҙауға әйләнә лә ҡуя. И. Ноғманов. Йорто Тубән Ҡоҙаш ауылында (Бөрө әйәҙендә) Ҡоҙаш йылғаһы (Әри) һыуына төшкән тамағында тереклек ҡылып, балаларының уткенерәктәре Болғар тарафына кусеп таралғандар. Ғ. Кейеков. Был йөрәк — утлы йөрәк, уткен куңел, киҫкен куңел. Ш. Бабич.
♦ Үткен аҡыллы дөрөҫ, тилбер фекер йөрөтөүсән, уй-фекерен урынлы ерҙә ҡуллана белеүсән кешегә ҡарата әйтелә. □ О человеке, обладающем живым, острым умом. Я «Башҡорт» һуҙе иң кәмендә бөгөнгө көндән биш меңләп йыл әуәл барлыҡҡа килгән, тип һанай заманыбыҙҙың уткен аҡыллы ғалимдары. Ғ. Хисамов.
ҮТКЕНЛЕК (үткенлеге) (Р.: проворность, бойкость; И.: agility; T.: kıvraklık) и. диал.
Оялып, ҡурҡып тормағанлыҡ, йылғырлыҡ, эште эшләй алырлыҡ. □ Проворность, бойкость. Я Бөтә уткенлеге менән уға [Сергейға] ҡаршы тороу тойғоһо ҡайтты. А. Абдуллин. Бар уткенлеге юҡҡа сығып, торғаны бер мәуеш малайға әуерелә лә ҡуя [Әхмәтйән]. И. Ноғманов.
ҮТКЕНСЕ I (Р.: путник, проезжий, прохожий; И.: passer by; T.: yolcu) и.
1. Юл ыңғайы үтеп барған кеше, уҙғынсы, юлаусы. □ Путник, проезжий, прохожий. Я «Үткенсе, юл ситтәре таҙалығын һаҡлағанығыҙ өсөн рәхмәт!» — тигән плакаттар һине юл буйы оҙатып бара. «Йәшлек», 3 июль 2010.
2. кусм. Хәйләкәр, алдаҡсы. □ Проходимец, пройдоха, обманщик, хитрец, жулик. Я Бер уткенсе һуҙенә ҡарап, уҙ байлығыңдан ҡолаҡ ҡаҡ инде. X. Ғиләжев.
3. кусм. Маҡсатһыҙ, йәмғиәттә үҙенең урынын тапмаған кеше. □ Пустой человек. Я Үткенсе тугел, ә парторг ул! — тине Маһира, асыуланып. X. Ғиләжев.
ҮТКЕНСЕ II (Р: прохожий; И.: passing, passer by; T.: geçen) c.
1. Ҡайҙалыр үтеп, китеп барған. □ Прохожий, проезжающий, проходящий мимо. Я Ҡәрсәм иһә, һандыҡ өҫтөндәге мамыҡ мендәрҙәрен урындыҡ өҫтөнә кусерә-кусерә, ниндәйҙер бер уткенсе фото төшөрөусене әрләй. Г. Ғиззәтуллина. Бер саҡ хан йортона уткенсе бер теләнсе килә. «Таһир менән Зөһрә».
2. кусм. Хәйләкәр, алдаҡсы. □ Хитрый, жуликоватый. Н Шайтан ҡотортҡандыр инде, уткенсе бер ҡупшы мөртәттең ғәйрәтле иркәләуенән ниндәйҙер бер арала зиһенем буталып, ғумерлек хурлыҡҡа ҡалдым инде. Д. Исламов. Фәрит уҙенең уткенсе әҙәм тугел икәнлеген сабыр ғына аңлатырға, өй хужаһының куңелендәге шикте таратырға тырышты. Ш. Янбаев.
3. Ишек, тишек, аралыҡ, тәҙрә һ. б. аша үтәнән-үтә өргән (елгә ҡарата). □ Сквозной, продувающий насквозь (о ветре, сквозняке). Я Ҡөндәр эҫе торғанға, яман тирләтә, ә асыҡ тәҙрәләр аша кергән уткенсе һауа, тирҙе ҡатырып, тымау тейҙерә. Р. Вәлиев. Үткенсе елдәй, һәр уҙгәрешкә һыҙғырып йыйылған сәйәси тауыштарығыҙ һөйөндөрмәй. «Башҡортостан ҡыҙы», № 6, 2008.
4. кусм. Фани, ваҡытлы, тиҙ үтә торған (төрлө хәл-ваҡиғалар теҙеме тураһында). □ Временный, преходящий; мимолётный. Я Ваҡ нәмәләргә, бөгөн килеп, иртәгә ук онотолоуға дусар булған уткенсе ваҡиғаларға ышанып, шуларға алданып, иң ҙур
256