Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 259
Поиск по словарям
ҮТКӘН ЗАМАН
уткерләй, янға яңынан кереш тарта, сәп атып ҡарап, уҡ һайлап, уларҙы йәтешләп һаҙаҡтарына тултыра. Н. Мусин. Оборона тотоусы, алғы һыҙыҡтағы позицияға килеп, штыктарын һәм ҡылыстарын уткерләусе һалдаттарҙың тыныс куҙ ҡараштарын кургәс, баш командующийҙың куңеле кутәрелде. Я. Хамматов.
2. кусм. Нимәнелер камиллаштырыу, яҡшыртыу, шымартыу □ Совершенствовать, улучшать что-л. Аң-зиһен уткерләу. Ҡәләм уткерләу. ■ Мәшһур мәҙрәсәләрҙә йөҙләгән йәш уҫмерҙәр, егеттәр белем ала, китап серҙәрен йотлоғоп уҙләштерә, аң-зиһенен уткерләй ине. Ә. Хәкимов. Гизелла игәуләне, ҡайраны, уткерләне, сукеш менән сукегәндәй итте уның телен. С. Поварисов. Хәтерен уткерләу өсөн куҙен йомоп ултыра бирҙе лә, ҡалҡынып, тирә-яғына ҡараны [Алдар]. Н. Мусин.
ҮТКЕРЛӘҮСЕ (Р.: точильщик; И.: grinder; T.: bileyici) и.
Сарлаусы, ҡайраусы. □ Точильщик. Үткерләусе шөғөлө.
ҮТКЕРЛӘШЕҮ (үткерләш-) ҡ.
1. ypm. ҡар. үткерләү, взаимн. от үткерләү. Балта уткерләшеу. Салғы уткерләшеу. Кәтмән уткерләшеу.
2. кусм. Ҡыйыу, сос булып эш итеү. □ Действовать смело, решительно. ■ [Ҡунаҡтар:] Хәҙер донъяһы шулай ҡырыҫҡа ҡалып китте шул, улар [йәштәр] уткерләшмәй, нишләһен. һ. Дәүләтшина.
ҮТКӘЛ (Р.: ход, проход, переход; И.: pass, passage; T.: geçiş) и.
Юл, барыу юлы, аралыҡ. □ Ход, проход, переход. Үткәл аша утеу. Үткәлдән сығыу. Үткәлдән сыға алмай тороу.
ҮТКӘН I (Р: прошлый, прошедший, минувший, былой; И.: (the) past; T.: geçmiş) c.
Хәҙерге мәлдән алдағы, бынан элекке; уҙған. □ Прошлый, прошедший, минувший, былой. Н Дөрөҫ, бөгөнгө тормошом һиңә таныш, ә бына уткән ғумерем... И. Абдуллин. • Үткән көн уҙгәрмәҫ, киткән көн әйләнмәҫ. Әйтем. Үткән эшкә укенмә, ятҡа ялынма. Мәҡәл.
ҮТКӘН II (Р: прошлое; И.: the past; T.: geçmiş) и.
Үтеп киткән заман, йәшәлгән ғүмер, булған ваҡиғалар. □ Прошлое, прошедшее время, прожитая жизнь, далёкое прошлое.
■ Инде улһәм дә, ҡайғым юҡ:.. бергә уйнап-көлөшөп, байман табып ерләшеп, уткәндәрен йырлашып, көн итерҙәй ил булып торасағын белдем мин [ҡарт]. «Урал батыр». Иртә менән тороп атлағанда, Таңдыса хәҙер ҙә уткәнде иҫкә төшөрөп, ҡасандыр төшлөк башҡорттарына ташланған дошмандарҙы ҡыйратҡан Минәй хаҡында йырлай. «Ҡуңыр буға». • Үткән килмәҫ, улгән терелмәҫ. Әйтем.
ҮТКӘН-БАРҒАН (Р: проезжий, прохожий; И.: passing by; T.: geçen) с. йыйн.
Үтеп, китеп барған; уҙған-барған. □ Проезжий, прохожий, всякий. М Ул арала инде фабрика эшселәре генә тугел, уткән-барған кешеләр ҙә бик куп йыйылғайны. X. Мохтар. [Мин — Йәнтимергә:] Аҡылың менән генә әйт. Ни ашап торорһоң? Урамға сығып, уткән-барғандан хәйер һорашырһыңмы? С. Агиш.
ҮТКӘНДӘ (Р: тогда; И.: that time; T: o zaman) р. диал.
Үткән ваҡытта, күпмелер ваҡыт алда, теге саҡта. □ Тогда, в то время. Үткәндә ул беҙгә килгәйне. Үткәндә һөйләп торғайны.
ҮТКӘНДӘГЕ (Р: прошедший; И.: past; T.: geçen) с.
Үткән ваҡыттағы, күпмелер ваҡыт алдағы, үткәндә булған. □ Прошедший, прошлый.
■ Үткәндәге, бынан өс йыл элекке, һайлау ваҡытында, донъяһы буталып китеп, Ныяз-ғолдоң бик куп теләк һәм ниәттәре боҙолоп бөткәйне. Һ. Дәүләтшина. • Үткәндәге һут-кән, өҫтөнә улән уҫкән. Әйтем.
ҮТКӘН ЗАМАН (Р: прошедшее время; И.: past tense; T.: geçmiş zaman) и. гром.
һөйләү моментына тиклем булған эш-хәрәкәтте белдергән ҡылым формаһы. □ Прошедшее время. Үткән заман формалары. Билдәһеҙ уткән заман. Тамамланмаған уткән заман. Ҡылымдың уткән заманы, мәғәнәһенә ҡарап, ике төркөмгә буленә.
259
уткерләй, янға яңынан кереш тарта, сәп атып ҡарап, уҡ һайлап, уларҙы йәтешләп һаҙаҡтарына тултыра. Н. Мусин. Оборона тотоусы, алғы һыҙыҡтағы позицияға килеп, штыктарын һәм ҡылыстарын уткерләусе һалдаттарҙың тыныс куҙ ҡараштарын кургәс, баш командующийҙың куңеле кутәрелде. Я. Хамматов.
2. кусм. Нимәнелер камиллаштырыу, яҡшыртыу, шымартыу □ Совершенствовать, улучшать что-л. Аң-зиһен уткерләу. Ҡәләм уткерләу. ■ Мәшһур мәҙрәсәләрҙә йөҙләгән йәш уҫмерҙәр, егеттәр белем ала, китап серҙәрен йотлоғоп уҙләштерә, аң-зиһенен уткерләй ине. Ә. Хәкимов. Гизелла игәуләне, ҡайраны, уткерләне, сукеш менән сукегәндәй итте уның телен. С. Поварисов. Хәтерен уткерләу өсөн куҙен йомоп ултыра бирҙе лә, ҡалҡынып, тирә-яғына ҡараны [Алдар]. Н. Мусин.
ҮТКЕРЛӘҮСЕ (Р.: точильщик; И.: grinder; T.: bileyici) и.
Сарлаусы, ҡайраусы. □ Точильщик. Үткерләусе шөғөлө.
ҮТКЕРЛӘШЕҮ (үткерләш-) ҡ.
1. ypm. ҡар. үткерләү, взаимн. от үткерләү. Балта уткерләшеу. Салғы уткерләшеу. Кәтмән уткерләшеу.
2. кусм. Ҡыйыу, сос булып эш итеү. □ Действовать смело, решительно. ■ [Ҡунаҡтар:] Хәҙер донъяһы шулай ҡырыҫҡа ҡалып китте шул, улар [йәштәр] уткерләшмәй, нишләһен. һ. Дәүләтшина.
ҮТКӘЛ (Р.: ход, проход, переход; И.: pass, passage; T.: geçiş) и.
Юл, барыу юлы, аралыҡ. □ Ход, проход, переход. Үткәл аша утеу. Үткәлдән сығыу. Үткәлдән сыға алмай тороу.
ҮТКӘН I (Р: прошлый, прошедший, минувший, былой; И.: (the) past; T.: geçmiş) c.
Хәҙерге мәлдән алдағы, бынан элекке; уҙған. □ Прошлый, прошедший, минувший, былой. Н Дөрөҫ, бөгөнгө тормошом һиңә таныш, ә бына уткән ғумерем... И. Абдуллин. • Үткән көн уҙгәрмәҫ, киткән көн әйләнмәҫ. Әйтем. Үткән эшкә укенмә, ятҡа ялынма. Мәҡәл.
ҮТКӘН II (Р: прошлое; И.: the past; T.: geçmiş) и.
Үтеп киткән заман, йәшәлгән ғүмер, булған ваҡиғалар. □ Прошлое, прошедшее время, прожитая жизнь, далёкое прошлое.
■ Инде улһәм дә, ҡайғым юҡ:.. бергә уйнап-көлөшөп, байман табып ерләшеп, уткәндәрен йырлашып, көн итерҙәй ил булып торасағын белдем мин [ҡарт]. «Урал батыр». Иртә менән тороп атлағанда, Таңдыса хәҙер ҙә уткәнде иҫкә төшөрөп, ҡасандыр төшлөк башҡорттарына ташланған дошмандарҙы ҡыйратҡан Минәй хаҡында йырлай. «Ҡуңыр буға». • Үткән килмәҫ, улгән терелмәҫ. Әйтем.
ҮТКӘН-БАРҒАН (Р: проезжий, прохожий; И.: passing by; T.: geçen) с. йыйн.
Үтеп, китеп барған; уҙған-барған. □ Проезжий, прохожий, всякий. М Ул арала инде фабрика эшселәре генә тугел, уткән-барған кешеләр ҙә бик куп йыйылғайны. X. Мохтар. [Мин — Йәнтимергә:] Аҡылың менән генә әйт. Ни ашап торорһоң? Урамға сығып, уткән-барғандан хәйер һорашырһыңмы? С. Агиш.
ҮТКӘНДӘ (Р: тогда; И.: that time; T: o zaman) р. диал.
Үткән ваҡытта, күпмелер ваҡыт алда, теге саҡта. □ Тогда, в то время. Үткәндә ул беҙгә килгәйне. Үткәндә һөйләп торғайны.
ҮТКӘНДӘГЕ (Р: прошедший; И.: past; T.: geçen) с.
Үткән ваҡыттағы, күпмелер ваҡыт алдағы, үткәндә булған. □ Прошедший, прошлый.
■ Үткәндәге, бынан өс йыл элекке, һайлау ваҡытында, донъяһы буталып китеп, Ныяз-ғолдоң бик куп теләк һәм ниәттәре боҙолоп бөткәйне. Һ. Дәүләтшина. • Үткәндәге һут-кән, өҫтөнә улән уҫкән. Әйтем.
ҮТКӘН ЗАМАН (Р: прошедшее время; И.: past tense; T.: geçmiş zaman) и. гром.
һөйләү моментына тиклем булған эш-хәрәкәтте белдергән ҡылым формаһы. □ Прошедшее время. Үткән заман формалары. Билдәһеҙ уткән заман. Тамамланмаған уткән заман. Ҡылымдың уткән заманы, мәғәнәһенә ҡарап, ике төркөмгә буленә.
259