Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 260
Поиск по словарям
ҮТКӘН-СҮТКӘН
ҮТКӘН-СҮТКӘН с. ҡар. үткән-һүткән. Үткән-суткән кеше. Үткән-суткән халыҡ.
ҮТКӘН-ҺҮТКӘН (Р.: всякий, проезжий, прохожий; И.: passing (by); T: yoldan geçen) c.
Юлаусы, үтеп барыусы, үткенсе. □ Всякий, проезжий, прохожий. ■ Үткән-һут-кәндең осо-ҡырыйы юҡ та, исмаһам, бер таныш әҙәм куҙгә салынһа икән. Г. Яҡупова. Билал, урамға сыҡҡас, уткән-һуткән халыҡты ҡарарға сыҡҡан кеше кеуек, бер аҙ туҡтап, ҡарап торҙо. А. Таһиров. Үткән-һуткән кеше Ниғмәт ҡаҙаҡтыц ҡаймаҡ кеуек татлы ҡымыҙын эсеп китә торған булған. С. Кулибай.
ҮТКӘН-ҺҮТКӘНДӘ (Р.: мимоходом;
И.: еп route; T.: geçerken) р.
Тегендә-бында йөрөгәндә, үтешләй. □ Мимоходом, попутно, по пути, проездом. Асия элек уткән-һуткәндә генә өҙҙөрөп бер ҡарап ала ла уҙ юлына китә лә бара ине. Ә. Байрамов. Арҡаһынан да һөйөштөрөп алам, уткән-һуткәндә ҡабырғаһына ла төрткөләп ҡалам. М. Ғиләжев.
ҮТКӘРГЕС (Р: проводник, провод; И.: conductor; T: iletken) и.
1. Ниҙелер үҙе аша үткәрә торған нәмә. □ Проводник, провод. Газ уткәргес. Нефть уткәргес. Пар уткәргес. Һыу уткәргес. М Ниҙер иретеп йәбештерә, радиолампалар һайлай, конденсаторҙы, индуктив катушкаларҙы изоляцияланған нәҙек кенә уткәр-гестәргә тоташтыра [Шәриф]. Н. Мусин. Был хат килеп төшкәндә, Төмәндәге гигант нефть уткәргес төҙөлөшө, нигеҙҙә, тамамланғайны. Т. Килмөхәмәтов.
2. Йылыны, тауышты, электрҙы яҡшы үткәрә торған матдә, әйбер. □ Проводник тепла, электротока, газа. В Беҙҙец планда ла был йортҡа ошо айҙа электр уткәргес һуҙып бөтөрөргә тиелгән. Ғ. Хисамов. Эреле-ваҡлы тракторҙар, экскаваторҙар, автомашиналар ер ҡыртышын тигеҙләп юл кутәртә, әллә нисә ерҙә крандар ярҙамында электр уткәргестәре бағаналары, тағы әллә ниндәй ҡоролмалар монтажлана. Т. Килмөхәмәтов.
ҮТКӘРЕЛЕҮ (үткәрел-) ҡ. төш. ҡар. үткәреү 1—7, 10—15, 17, 18. страд, от үткәреү 1-7, 10-15, 17, 18. Телефон уткә-релгән. Тәжрибә уткәрелгән. Ит турағыстан уткәрелгән ит.
ҮТКӘРЕҮ (үткәр-) (Р: пропускать; И.: give way; T.: geçirmek) ҡ.
1. Ситкә ҡайырылып, тайпылып, юл биреү, үтергә мөмкинлек биреү; уҙғарыу.
□ Пропускать, пропустить, впускать, впустить, посторониться, сторониться. // Пропуск, впуск, проведение (через что, мимо чего). Машинаны уткәреу. Өй тапҡырынан уткәреу. Ишектән уткәреу. ■ һуҡмаҡ тарайып киткән урындарҙа Хәмзин башта Зифаны уткәреп ебәрә, унан һуц уҙе атлай. Ә. Бикчәнтәев. Дөрөҫөрәге, Хәбир уҡыған ергә уларҙы [Ғаббас мулла менән Собханды] уткәрмәгәндәр. 3. Биишева. Кубәләк булып осоп төшкән Зөһрә ҡапҡаны асты ла, арбаны уткәреп ебәрергә теләп, туҡтап ҡалды. И. Ғиззәтуллин.
2. Үҙеңдән алға сығарыу; уҙҙырыу.
□ Пропускать, проводить. // Пропуск, проведение кого, что. Йугерешкәндә кешене уткәреу. ■ Етембайҙы алға уткәреп, уҙе арттан төшөп алды [һунарсы ҡарт]. Б. Рафиҡов. Тәуҙә береһе алға ныҡ ынтылып, бар көсөн йугереугә сарыф итеп, ҡорбанын албырғата ла, ситкәрәк сығып, сабыуын яйлатып, арттан килеусе ыржайға юл бирә, уныһы бер аҙҙан өсөнсөһөн алға уткәрә. Ә. Үтәбай.
3. Үҙенең эҙмә-эҙлегендә хыялда һ. б. барлыҡҡа килтереү, күҙ алдына баҫтырыу; уҙғарыу. □ Представить, вообразить. ■ Хасбулат олатай, курәһец, алыҫ уткәндәрҙе куҙ алдынан уткәреп, оҙаҡ ҡына тынып торҙо.
3. Биишева. Былтыр ошо ҡыҙ менән нисек осрашыуымды хәтеремдән уткәреп ултырҙым. Н. Мусин.
4. Һыҙыу, билдәләү. □ Проводить, провести, прочёркивать, прочертить. Сик уткәреу. Тура һыҙыҡ уткәреу. Ыҙан уткәреу.
5. Билдәле бер йүнәлештә һуҙыу, һалыу, һуҙымы булған нәмәне ҡороу, төҙөү. □ Про-
260
ҮТКӘН-СҮТКӘН с. ҡар. үткән-һүткән. Үткән-суткән кеше. Үткән-суткән халыҡ.
ҮТКӘН-ҺҮТКӘН (Р.: всякий, проезжий, прохожий; И.: passing (by); T: yoldan geçen) c.
Юлаусы, үтеп барыусы, үткенсе. □ Всякий, проезжий, прохожий. ■ Үткән-һут-кәндең осо-ҡырыйы юҡ та, исмаһам, бер таныш әҙәм куҙгә салынһа икән. Г. Яҡупова. Билал, урамға сыҡҡас, уткән-һуткән халыҡты ҡарарға сыҡҡан кеше кеуек, бер аҙ туҡтап, ҡарап торҙо. А. Таһиров. Үткән-һуткән кеше Ниғмәт ҡаҙаҡтыц ҡаймаҡ кеуек татлы ҡымыҙын эсеп китә торған булған. С. Кулибай.
ҮТКӘН-ҺҮТКӘНДӘ (Р.: мимоходом;
И.: еп route; T.: geçerken) р.
Тегендә-бында йөрөгәндә, үтешләй. □ Мимоходом, попутно, по пути, проездом. Асия элек уткән-һуткәндә генә өҙҙөрөп бер ҡарап ала ла уҙ юлына китә лә бара ине. Ә. Байрамов. Арҡаһынан да һөйөштөрөп алам, уткән-һуткәндә ҡабырғаһына ла төрткөләп ҡалам. М. Ғиләжев.
ҮТКӘРГЕС (Р: проводник, провод; И.: conductor; T: iletken) и.
1. Ниҙелер үҙе аша үткәрә торған нәмә. □ Проводник, провод. Газ уткәргес. Нефть уткәргес. Пар уткәргес. Һыу уткәргес. М Ниҙер иретеп йәбештерә, радиолампалар һайлай, конденсаторҙы, индуктив катушкаларҙы изоляцияланған нәҙек кенә уткәр-гестәргә тоташтыра [Шәриф]. Н. Мусин. Был хат килеп төшкәндә, Төмәндәге гигант нефть уткәргес төҙөлөшө, нигеҙҙә, тамамланғайны. Т. Килмөхәмәтов.
2. Йылыны, тауышты, электрҙы яҡшы үткәрә торған матдә, әйбер. □ Проводник тепла, электротока, газа. В Беҙҙец планда ла был йортҡа ошо айҙа электр уткәргес һуҙып бөтөрөргә тиелгән. Ғ. Хисамов. Эреле-ваҡлы тракторҙар, экскаваторҙар, автомашиналар ер ҡыртышын тигеҙләп юл кутәртә, әллә нисә ерҙә крандар ярҙамында электр уткәргестәре бағаналары, тағы әллә ниндәй ҡоролмалар монтажлана. Т. Килмөхәмәтов.
ҮТКӘРЕЛЕҮ (үткәрел-) ҡ. төш. ҡар. үткәреү 1—7, 10—15, 17, 18. страд, от үткәреү 1-7, 10-15, 17, 18. Телефон уткә-релгән. Тәжрибә уткәрелгән. Ит турағыстан уткәрелгән ит.
ҮТКӘРЕҮ (үткәр-) (Р: пропускать; И.: give way; T.: geçirmek) ҡ.
1. Ситкә ҡайырылып, тайпылып, юл биреү, үтергә мөмкинлек биреү; уҙғарыу.
□ Пропускать, пропустить, впускать, впустить, посторониться, сторониться. // Пропуск, впуск, проведение (через что, мимо чего). Машинаны уткәреу. Өй тапҡырынан уткәреу. Ишектән уткәреу. ■ һуҡмаҡ тарайып киткән урындарҙа Хәмзин башта Зифаны уткәреп ебәрә, унан һуц уҙе атлай. Ә. Бикчәнтәев. Дөрөҫөрәге, Хәбир уҡыған ергә уларҙы [Ғаббас мулла менән Собханды] уткәрмәгәндәр. 3. Биишева. Кубәләк булып осоп төшкән Зөһрә ҡапҡаны асты ла, арбаны уткәреп ебәрергә теләп, туҡтап ҡалды. И. Ғиззәтуллин.
2. Үҙеңдән алға сығарыу; уҙҙырыу.
□ Пропускать, проводить. // Пропуск, проведение кого, что. Йугерешкәндә кешене уткәреу. ■ Етембайҙы алға уткәреп, уҙе арттан төшөп алды [һунарсы ҡарт]. Б. Рафиҡов. Тәуҙә береһе алға ныҡ ынтылып, бар көсөн йугереугә сарыф итеп, ҡорбанын албырғата ла, ситкәрәк сығып, сабыуын яйлатып, арттан килеусе ыржайға юл бирә, уныһы бер аҙҙан өсөнсөһөн алға уткәрә. Ә. Үтәбай.
3. Үҙенең эҙмә-эҙлегендә хыялда һ. б. барлыҡҡа килтереү, күҙ алдына баҫтырыу; уҙғарыу. □ Представить, вообразить. ■ Хасбулат олатай, курәһец, алыҫ уткәндәрҙе куҙ алдынан уткәреп, оҙаҡ ҡына тынып торҙо.
3. Биишева. Былтыр ошо ҡыҙ менән нисек осрашыуымды хәтеремдән уткәреп ултырҙым. Н. Мусин.
4. Һыҙыу, билдәләү. □ Проводить, провести, прочёркивать, прочертить. Сик уткәреу. Тура һыҙыҡ уткәреу. Ыҙан уткәреу.
5. Билдәле бер йүнәлештә һуҙыу, һалыу, һуҙымы булған нәмәне ҡороу, төҙөү. □ Про-
260