Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 266
Поиск по словарям
ҮТӘҺЕНӘН
утәусе берҙәм коллектив итеп ойошторҙо. Ә. Бикчәнтәев.
ҮТӘҺЕНӘН (Р.: через, сквозь; И.: through; T.: arasından) р.
Нимәнеңдер араһынан үтә. □ Через, сквозь. Теш утәһенән төкөрөу. Урман утә-һенән ҡайтыу. М Мәкәрим, ҡарттарҙың улдары ғына ата-әсәһен ҡаҙып сығарырға килмәһә, тигән өмөт менән буран утәһенән секрәйеп ҡарап маташты. Г. Ғиззәтуллина.
ҮТ ЮЛЫ (Р.: желчный проток; И.: bile duct; T.: safra kanalı) и. анат.
Эсендә үт булған каналдар системаһы.
□ Желчный проток. ■ Ҡайын бөрөһө төнәтмәһен тын алыу юлы, ут ҡыуығы һәм ут юлы, бөйөр һәм бәуел ҡыуығы шешкәндә, гастрит, ашҡаҙандың сей яраһы яфалағанда, ревматизм, подагра, нейродермит кеуек тире ауырыуы башланғанда ҡулланырға кәңәш ителә. «Йәшлек», 10 май 2013.
ҮШӘН (Р: медлительный; И.: sluggish; T.: yavaş) с. диал.
1. Сабан. □ Медлительный (о лошади). Үшән ат. ■ Тап шулай: эйәрһеҙ ушән ат бирҙек, ултырыш аҫтына кейеҙ уңдек тушәнек. И. Ноғманов. Ҙур ҡалала енле айғырҙай елдереп кенә уткән ваҡыт бында, гуйә, сыбыҡ менән осаһына төртмәйенсә урынынан ҡуҙғалмаған ушән атҡа әуерелә. Р. Вәлиев. Ауылдарға барһаң, сабан, ушән аттарҙы ла курергә тура килә. Ә. Үтәбай.
2. әрл. Мыштыр, яй (кешегә ҡарата).
□ Вялый, ленивый (о человеке). М Эшкә ушәнерәк, йыптыр, хатта ялҡауыраҡ, йәше лә инде ырап барған ирҙе байҙың шундай
яуаплы эшкә яллап ҡуйыуына Әхмәтйән аптырай төшһә лә, өндәшмәне. И. Ноғманов. • Етеҙгә — йөҙ өлөш, ушәнгә — бер. Әйтем.
ҮШӘНЛЕК (үшәнлеге) (Р: ленивость; И.: laziness; T.: tembellik) и. диал.
Ялҡаулыҡ, мыштырлыҡ. □ Ленивость, вялость, медлительность. • Ашығыу — ахмаҡлыҡ, мыштырлау — ушәнлек. Әйтем.
ҮШӘНЛӘНЕҮ (үшәнлән-) (Р: становиться, стать вялым, ленивым; И.: become lazy; T.: üşenmek) ҡ. диал.
1. Ялҡауланыу, мыштырлау. □ Становиться, стать вялым, ленивым. М Башҡаларҙы әйҙәп барған халҡым, төҫмө һиңә илдә кәм-хур булыу, ушәнләнеп, ебеп тороуҙар? Р. Бикбаев.
2. кусм. Аңраланыу, һиңмайланыу, миңрәүләнеү. □ Тупеть. Ҡайғы-хәсрәттән ушән-ләнеу. • Уйланмаһаң, аҡыл ушәнләнә. Әйтем.
ҮШӘНЛӘТЕҮ (үшәнләт-) (Р: заездить (о лошади)', И.: bit the horse; T: atı geçersiz kılmak) ҡ. диал.
Атты яндырғансы саптырыу. □ Заездить (о лошади). Атҡа һуҡма, ушәнләтерһең. Ерәнсәй ҙә генә атты елдереп, ушәнләтә курмә, дуҫҡайым.
ҮӘТ (Р: вот; И.: right...; here is; T: işte) киҫ. диал.
Бына, бына нисек, бына нәмә, бына ҡайҙа (һуҙҙең мәғәнәһен көсәйтеу өсөн). □ Вот (для смысловой оценки высказывания). ■ Үәт шунда Сәғиҙә ҡарап ҡарар: ғәфу итергәме, юҡмы. «Ағиҙел», № 2, 2013.
Ф
Ф [фэ] (Р.: двадцать девятая буква башкирского алфавита; И.: the twenty-ninth letter of the Bashkir ABC; T.: Başkurt alfabesinin yirmi dokuzuncu harfi)
Башҡорт алфавитының егерме туғыҙынсы хәрефе, ирен-теш һаңғырау тартынҡы, [ф] өнөн билдәләй. Ҙур (баш) хәреф — Ф, бәләкәй — ф формаһында яҙыла. □ Двад
цать девятая буква башкирского алфавита. Ф хәрефенең яҙылышы. Ф-ға тиклем яҙыу. Ф-ны дөрөҫ итеп уҡыу.
ФА [ит. fa\ (Р: фа; И.: fa; T: fa notası) и. муз.
«До»нан башланған музыкаль гамманың дүртенсе тауышы һәм шул тауышты белдергән нота. □ Фа. Фа нотаһы. ■ [Ниғмәт
266
утәусе берҙәм коллектив итеп ойошторҙо. Ә. Бикчәнтәев.
ҮТӘҺЕНӘН (Р.: через, сквозь; И.: through; T.: arasından) р.
Нимәнеңдер араһынан үтә. □ Через, сквозь. Теш утәһенән төкөрөу. Урман утә-һенән ҡайтыу. М Мәкәрим, ҡарттарҙың улдары ғына ата-әсәһен ҡаҙып сығарырға килмәһә, тигән өмөт менән буран утәһенән секрәйеп ҡарап маташты. Г. Ғиззәтуллина.
ҮТ ЮЛЫ (Р.: желчный проток; И.: bile duct; T.: safra kanalı) и. анат.
Эсендә үт булған каналдар системаһы.
□ Желчный проток. ■ Ҡайын бөрөһө төнәтмәһен тын алыу юлы, ут ҡыуығы һәм ут юлы, бөйөр һәм бәуел ҡыуығы шешкәндә, гастрит, ашҡаҙандың сей яраһы яфалағанда, ревматизм, подагра, нейродермит кеуек тире ауырыуы башланғанда ҡулланырға кәңәш ителә. «Йәшлек», 10 май 2013.
ҮШӘН (Р: медлительный; И.: sluggish; T.: yavaş) с. диал.
1. Сабан. □ Медлительный (о лошади). Үшән ат. ■ Тап шулай: эйәрһеҙ ушән ат бирҙек, ултырыш аҫтына кейеҙ уңдек тушәнек. И. Ноғманов. Ҙур ҡалала енле айғырҙай елдереп кенә уткән ваҡыт бында, гуйә, сыбыҡ менән осаһына төртмәйенсә урынынан ҡуҙғалмаған ушән атҡа әуерелә. Р. Вәлиев. Ауылдарға барһаң, сабан, ушән аттарҙы ла курергә тура килә. Ә. Үтәбай.
2. әрл. Мыштыр, яй (кешегә ҡарата).
□ Вялый, ленивый (о человеке). М Эшкә ушәнерәк, йыптыр, хатта ялҡауыраҡ, йәше лә инде ырап барған ирҙе байҙың шундай
яуаплы эшкә яллап ҡуйыуына Әхмәтйән аптырай төшһә лә, өндәшмәне. И. Ноғманов. • Етеҙгә — йөҙ өлөш, ушәнгә — бер. Әйтем.
ҮШӘНЛЕК (үшәнлеге) (Р: ленивость; И.: laziness; T.: tembellik) и. диал.
Ялҡаулыҡ, мыштырлыҡ. □ Ленивость, вялость, медлительность. • Ашығыу — ахмаҡлыҡ, мыштырлау — ушәнлек. Әйтем.
ҮШӘНЛӘНЕҮ (үшәнлән-) (Р: становиться, стать вялым, ленивым; И.: become lazy; T.: üşenmek) ҡ. диал.
1. Ялҡауланыу, мыштырлау. □ Становиться, стать вялым, ленивым. М Башҡаларҙы әйҙәп барған халҡым, төҫмө һиңә илдә кәм-хур булыу, ушәнләнеп, ебеп тороуҙар? Р. Бикбаев.
2. кусм. Аңраланыу, һиңмайланыу, миңрәүләнеү. □ Тупеть. Ҡайғы-хәсрәттән ушән-ләнеу. • Уйланмаһаң, аҡыл ушәнләнә. Әйтем.
ҮШӘНЛӘТЕҮ (үшәнләт-) (Р: заездить (о лошади)', И.: bit the horse; T: atı geçersiz kılmak) ҡ. диал.
Атты яндырғансы саптырыу. □ Заездить (о лошади). Атҡа һуҡма, ушәнләтерһең. Ерәнсәй ҙә генә атты елдереп, ушәнләтә курмә, дуҫҡайым.
ҮӘТ (Р: вот; И.: right...; here is; T: işte) киҫ. диал.
Бына, бына нисек, бына нәмә, бына ҡайҙа (һуҙҙең мәғәнәһен көсәйтеу өсөн). □ Вот (для смысловой оценки высказывания). ■ Үәт шунда Сәғиҙә ҡарап ҡарар: ғәфу итергәме, юҡмы. «Ағиҙел», № 2, 2013.
Ф
Ф [фэ] (Р.: двадцать девятая буква башкирского алфавита; И.: the twenty-ninth letter of the Bashkir ABC; T.: Başkurt alfabesinin yirmi dokuzuncu harfi)
Башҡорт алфавитының егерме туғыҙынсы хәрефе, ирен-теш һаңғырау тартынҡы, [ф] өнөн билдәләй. Ҙур (баш) хәреф — Ф, бәләкәй — ф формаһында яҙыла. □ Двад
цать девятая буква башкирского алфавита. Ф хәрефенең яҙылышы. Ф-ға тиклем яҙыу. Ф-ны дөрөҫ итеп уҡыу.
ФА [ит. fa\ (Р: фа; И.: fa; T: fa notası) и. муз.
«До»нан башланған музыкаль гамманың дүртенсе тауышы һәм шул тауышты белдергән нота. □ Фа. Фа нотаһы. ■ [Ниғмәт
266