Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 324
Поиск по словарям
ФРАКЦИЯ
2. Сәйәси партияның дөйөм йүнәлеше менән риза булмай үҙенә башҡа айырылып, партия эсендә көрәш алып барған төркөм.
□ Фракция. Фракцияла тороу.
ФРАКЦИЯ II [лат. fractio ‘һыныу’] (Р.: фракция; И.: component; T.: grup) и. махс.
Бөртөклө йәки ҡаты еҫемдәрҙең (ҡом, ваҡланған тау тоҡомо һ. б.), шыйыҡ ҡушылманың (нефттең һ. б.) ниндәйҙер билдәһе (бөртөксәләрҙең ҙурлығы, тығыҙлығы, ҡайнау температураһы) буйынса айырылған өлөшө. □ Фракция. Нефть фракцияһы. Орлоҡ фракцияһы. Фракцияға айырыу.
ФРАНК [фр. franc] (Р.: франк; И.: franc; T.: frank) и. иҫк.
Франция, Бельгия, Швейцария һәм ҡайһы бер башҡа илдәрҙәге аҡса берәмеге.
□ Франк. Биш франк.
ФРАНЦУЗ (Р.: француз; И.: Frenchman; T.: Fransız) и. этн.
Францияның төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләттең бер кешеһе.
□ Француз. / Французский. Француз халҡы. Француз ҡатыны. Француз теле. ■ Беренсе башҡорт полкы егеттәренең көтөлмәгән һөжүменә сыҙамайынса, француздар кирегә сигенә башланылар. Я. Хамматов. Хат француз телендә ине. Ә. Хәкимов.
ФРАНЦУЗСА (Р.: по-французски; И.: in French; T.: Fransızca) р.
1. Француз телендә. □ По-французски. Французса уҡыу. Французса һөйләү. ■ [Аҡсурин [французса иркен һөйләшә. Р. Байымов. [Младендың] ҡатыны, абруйлы врач ҡыҙы, балалығынан уҡ французса һөйләшеп үҫкән. Ә. Хәкимов.
2. Француздарға хас, француздар кеүек.
□ По-французски, как французы. Французса кейенеү.
ФРАНЦУЗ ЯУЛЫҠ (яулығы) (Р.: азиатский цветастый платок; И.: kind of Asian patterned kerchief; T.: büyük başörtüsü) и. диал.
Эре аҡ биҙәкле ҡыҙыл яулыҡ. □ Азиатский цветастый платок. Француз яулыҡ ябыныу. Француз яулыҡ бүләк итеү.
ФРАТРИЯ [гр. phratria] (Р.: фратрия; И.: phratria; T.: sosyol) и.
Бер нисә ҡәрҙәш ырыуҙы үҙ эсенә алған ҡәбилә эсендәге төркөм. □ Фратрия. ■ Ике фратрия тотемдары ҡапма-ҡаршы ҡуйыла: йылан-йылҡы (Ҡара Юрға) һәм үгеҙ. Й. Солтанов.
ФРАУ [нем. Frau] (Р.: фрау; И.: frau; Т.: frau) и.
1. Германияла һ. б. илдәрҙә кейәүгә сыҡҡан ҡатын һәм уға өндәшеү һүҙе. □ Фрау. ■ Фрау фон Миттельдорф пырхылдап көлөп ебәрә. Ә. Байрамов. Фрау Луизаның ире француз әсирлегенән ҡайтып төштө. Д. Исламов. «Ҡарағыҙ әле, фрау!» — тине Глокбэр, фрау Миллясонға табан боролоп. В. Исхаҡов.
ФРАХТ [нем. Fracht] (Р.: фрахт; И.: freight; T.: hamule, navlun) и. махс.
1. Ғәҙәттә һыу юлы менән йөк йәки пассажирҙар йөрөткән өсөн бирелгән түләү.
□ Фрахт. Фрахт түләү.
2. Ошондай түләү менән килтерелгән йөк һәм уны ташыу эше. □ Фрахт.
ФРЕГАТ I [фр. fregate] (Р.: фрегат; И.: frigate; T.: firkateyn) и. диңг.
1. Ҙурлығы буйынса линия карабынан ҡала икенсе урында торған өс мачталы елкәнле хәрби карап. □ Фрегат. ■ Фрегатта янғын көсәйә барҙы, палуба халыҡ менән тулды. Б. Рафиҡов.
2. һыу аҫты кәмәләрен эҙәрләү һәм юҡ итеү өсөн, шулай уҡ һауа һәм ракета һөжүменә ҡаршы оборонала ҡулланылған карап.
□ Фрегат. Фрегатты шартлатыу.
ФРЕГАТ II [лат. fregata] (Р.: фрегат; И.: frigatebird; T.: fregat kuşu) и. зоол.
Тропик диңгеҙҙәрҙә йәшәй торған эре ҡош. □ Фрегат (лат. Fregata). Фрегат ҡанаты. Фрегат суҡышы.
ФРЕЗА [фр. fraise] (Р.: фреза; И.: milling cutter; T.: freze) и.
1. Ағас, металл кеүек нәмәләрҙең өҫтөн эшкәртеү өсөн ҡулланылған күп ҡырлы әйләнмәле киҫкес ҡорал. □ Фреза. Фреза менән ҡырҡыу.
2. Тупраҡ йомшартыу, торф ҡырҡыу һ. б. шундай эштәрҙә ҡулланылған, алдында махсус киҫкесле әйләнмәле барабаны булған машина. □ Фреза. ■ Аралағы тапшырыу
324
2. Сәйәси партияның дөйөм йүнәлеше менән риза булмай үҙенә башҡа айырылып, партия эсендә көрәш алып барған төркөм.
□ Фракция. Фракцияла тороу.
ФРАКЦИЯ II [лат. fractio ‘һыныу’] (Р.: фракция; И.: component; T.: grup) и. махс.
Бөртөклө йәки ҡаты еҫемдәрҙең (ҡом, ваҡланған тау тоҡомо һ. б.), шыйыҡ ҡушылманың (нефттең һ. б.) ниндәйҙер билдәһе (бөртөксәләрҙең ҙурлығы, тығыҙлығы, ҡайнау температураһы) буйынса айырылған өлөшө. □ Фракция. Нефть фракцияһы. Орлоҡ фракцияһы. Фракцияға айырыу.
ФРАНК [фр. franc] (Р.: франк; И.: franc; T.: frank) и. иҫк.
Франция, Бельгия, Швейцария һәм ҡайһы бер башҡа илдәрҙәге аҡса берәмеге.
□ Франк. Биш франк.
ФРАНЦУЗ (Р.: француз; И.: Frenchman; T.: Fransız) и. этн.
Францияның төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләттең бер кешеһе.
□ Француз. / Французский. Француз халҡы. Француз ҡатыны. Француз теле. ■ Беренсе башҡорт полкы егеттәренең көтөлмәгән һөжүменә сыҙамайынса, француздар кирегә сигенә башланылар. Я. Хамматов. Хат француз телендә ине. Ә. Хәкимов.
ФРАНЦУЗСА (Р.: по-французски; И.: in French; T.: Fransızca) р.
1. Француз телендә. □ По-французски. Французса уҡыу. Французса һөйләү. ■ [Аҡсурин [французса иркен һөйләшә. Р. Байымов. [Младендың] ҡатыны, абруйлы врач ҡыҙы, балалығынан уҡ французса һөйләшеп үҫкән. Ә. Хәкимов.
2. Француздарға хас, француздар кеүек.
□ По-французски, как французы. Французса кейенеү.
ФРАНЦУЗ ЯУЛЫҠ (яулығы) (Р.: азиатский цветастый платок; И.: kind of Asian patterned kerchief; T.: büyük başörtüsü) и. диал.
Эре аҡ биҙәкле ҡыҙыл яулыҡ. □ Азиатский цветастый платок. Француз яулыҡ ябыныу. Француз яулыҡ бүләк итеү.
ФРАТРИЯ [гр. phratria] (Р.: фратрия; И.: phratria; T.: sosyol) и.
Бер нисә ҡәрҙәш ырыуҙы үҙ эсенә алған ҡәбилә эсендәге төркөм. □ Фратрия. ■ Ике фратрия тотемдары ҡапма-ҡаршы ҡуйыла: йылан-йылҡы (Ҡара Юрға) һәм үгеҙ. Й. Солтанов.
ФРАУ [нем. Frau] (Р.: фрау; И.: frau; Т.: frau) и.
1. Германияла һ. б. илдәрҙә кейәүгә сыҡҡан ҡатын һәм уға өндәшеү һүҙе. □ Фрау. ■ Фрау фон Миттельдорф пырхылдап көлөп ебәрә. Ә. Байрамов. Фрау Луизаның ире француз әсирлегенән ҡайтып төштө. Д. Исламов. «Ҡарағыҙ әле, фрау!» — тине Глокбэр, фрау Миллясонға табан боролоп. В. Исхаҡов.
ФРАХТ [нем. Fracht] (Р.: фрахт; И.: freight; T.: hamule, navlun) и. махс.
1. Ғәҙәттә һыу юлы менән йөк йәки пассажирҙар йөрөткән өсөн бирелгән түләү.
□ Фрахт. Фрахт түләү.
2. Ошондай түләү менән килтерелгән йөк һәм уны ташыу эше. □ Фрахт.
ФРЕГАТ I [фр. fregate] (Р.: фрегат; И.: frigate; T.: firkateyn) и. диңг.
1. Ҙурлығы буйынса линия карабынан ҡала икенсе урында торған өс мачталы елкәнле хәрби карап. □ Фрегат. ■ Фрегатта янғын көсәйә барҙы, палуба халыҡ менән тулды. Б. Рафиҡов.
2. һыу аҫты кәмәләрен эҙәрләү һәм юҡ итеү өсөн, шулай уҡ һауа һәм ракета һөжүменә ҡаршы оборонала ҡулланылған карап.
□ Фрегат. Фрегатты шартлатыу.
ФРЕГАТ II [лат. fregata] (Р.: фрегат; И.: frigatebird; T.: fregat kuşu) и. зоол.
Тропик диңгеҙҙәрҙә йәшәй торған эре ҡош. □ Фрегат (лат. Fregata). Фрегат ҡанаты. Фрегат суҡышы.
ФРЕЗА [фр. fraise] (Р.: фреза; И.: milling cutter; T.: freze) и.
1. Ағас, металл кеүек нәмәләрҙең өҫтөн эшкәртеү өсөн ҡулланылған күп ҡырлы әйләнмәле киҫкес ҡорал. □ Фреза. Фреза менән ҡырҡыу.
2. Тупраҡ йомшартыу, торф ҡырҡыу һ. б. шундай эштәрҙә ҡулланылған, алдында махсус киҫкесле әйләнмәле барабаны булған машина. □ Фреза. ■ Аралағы тапшырыу
324