Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 393
Поиск по словарям
ХӨР ФЕКЕРЛЕ
шәп замандар! Әйтәһе тугел, әлеге тормош менән сағыштырғанда, хөрриәт ине ул замандағы донъя! Я. Хамматов.
ХӨРТ I (Р.: плохой; И.: bad; T.: kötü) с.
Ыңғай баһаға торошһоҙ; насар; киреһе — яҡшы. □ Плохой, дрянной, негодный. Хөрт ғәҙәт. М Председатель путёвка тоттороп сығарғас: «Шулай ҙа хөрт, ҡаҫта эсле кеше тугелдер», — тигән һығымтаға килде уның тураһында [Тимерйән ағай]. Н. Мусин. Беҙ йәш саҡта һәр хөрт шағир уҙенсә насар яҙа ине. М. Кәрим.
ХӨРТ II (Р : плохо; И.: badly; T.: kötü) р.
Тейешле талаптан, ыңғай баһанан түбән.
□ Плохо. ■ Ҡара әле, беҙ «б» класындағы Мостафиндан да хөртөрәк булып ҡалғанбыҙ бит, — тине буйға оҙонораҡ Ғәлим, аптырап. Р. Байбулатов. Ҡымыҙҙың шәп йәки хөрт булыуы ла ана шул ҡурҙың нисек ҡалды-рылыуына, көбөләрҙе ваҡытында ҡарап, бешеп тороуға бәйләнгән, — тип һөйләп бирҙе [Зөләйха әбей]. 3. Биишева. Эш һөҙөмтәләре хөрт булғас, тимәк, насар етәкләйһегеҙ, иптәш полковник, тип яуап ҡайтарҙы һөйләшкәндә һуҙ һайларға кунекмәгән Хәмитов. Р. Вәлиев.
ХӨРТЛӨК (хөртлөгө) (Р.: недостаток; И.: flaw; T.: yoksulluk) и.
1. Етешһеҙлек, насарлыҡ. □ Недостаток, нехватка. ■ Өсөнсө урынды алырға дәғуәләу-селәр, тимәк, минең еңелеуемде теләуселәр таҡтаны һырып алған, позициямдың хөртлөгөн куреп ҡыуаналар. Н. Ғәйетбаев. Уның [Мөхәммәт ағайҙың]кәйефе хөртлөгө тауышына ла сыҡҡайны. Р. Ғабдрахманов. • Йәшлек — иҫәрлек, ҡартлыҡ — хөртлөк. Әйтем.
2. Етешһеҙ, мохтажлы хәл, юҡсыллыҡ.
□ Бедность, нужда, нищета. Хөртлөктө бөтөрөу.
♦ Эш хөрт хәлдең насарлығын белдереп әйтелә. □ Плохи дела. М Ну, туғандар, эш хөрт. Һ. Дәүләтшина.
ХӨРТӘЙ с. Һөйл. ҡар. хөрт I. Хөртәй куренеш. ■ Ҡоторонҡо Эҫем буйҙарында маяҡтар янмағандай, унан алыҫта ла шул уҡ хөртәй хәл — куктең яҡты маяғы Ай тоҡандырылмай ҡалдырылған, шайтан ҡараңғылығына тулы хоҡуҡ бирелгән. Й. Сол
танов. [Нина — Ғабдуллаға:] Хөртәй булыу өсөн иман талап ителмәй! Д. Исламов.
ХӨРТӨЙЛӘНЕҮ (хөртөйлән-) ҡ. һөйл. ҡар. хөртәйеү. Хөртөйләнеп ҡуйыу. Хөр-төйләнгән ваҡиға.
ХӨРТӘЙЕҮ (хөртәй-) (Р.: ухудшиться; И.: deteriorate; T.: kötüleşmek) ҡ.
Хөрткә әйләнеү, хөрт булыу; насарланыу. □ Ухудшиться, стать неважным. Уҡыу хөртәйеу. Я Туҙ, туҙ, һалдат Ҡамалова, заражение булһа, эшең хөртәйер, — тип ул уҙен батырландырҙы. И. Абдуллин. Белосток суҡаһындағы ҡаты контузиянан һуң ике ай самаһы ваҡыт утһә лә, штаб началънигының хәле һаман һәйбәтләнмәне, ә хөртәйә генә барҙы. Д. Исламов. Саимә тиҙ генә шәбәймәне, киреһенсә, хәле хөртәй-гәндән-хөртәйҙе. Н. Мусин.
ХӨРТӘМЕШ с. диал. ҡар. хөрт I. Хөртә-меш тәпәш йорт. ■ Кит, һин хөртәмешкә ҡарай буламы һуң шул еләктәй ҡатын, һөйләшеуе ни тора, йөрәк-бауырыңа инеп китә прәме, — тип уртәне [Гәуһәр Хәмит Ғумәровичты].С. Поварисов.
ХӨРТӘМШӘ (Р.: бездарный; И.: incompetent; T.: istidatsız) с. диал. ҡар. булдыҡһыҙ.
1. Ҡулынан эш килмәгән; эшкинмәгән. □ Бездарный, неспособный, бестолковый. Хөртәмшә булыу. ■ [Сәлим:] Әле лә оноттом, йыуырға тип алып төшкән бөтә нәмәләремде ҡалдырып, теге хөртәмшә янына киттем. И. Ғиззәтуллин. Юғары әхлаҡлы-лыҡ офоғонан тороп фекер йөрөтһәң, Уймин кеуек хөртәмшә бәндә куҙ алдында туҙан бөртөгөнә әйләнә лә ҡуя. С. Поварисов.
2. әрл. Әрләгәндә әйтелә. □ Бездарный. (бранное слово). Хөртәмшә, нимә һөйләнеп маташа.
ХӨР ФЕКЕРЛЕ (Р.: свободомыслящий; И.: liberal; T.: hür düşünceli) с.
Киң ҡарашлы, алдынғы фекерле. □ Свободомыслящий. Хөр фекерле уҡыусылар. М һәр эштә ғәҙел, хөр фекерле, раҫ һуҙле, баһадир, эстән дә, тыштан да бер булығыҙ. Р. Фәхретдинов. Иҫке ҡарашлы Солтан Аҙнабаев кеуектәр хөр фекерле йәштәрҙе
393
шәп замандар! Әйтәһе тугел, әлеге тормош менән сағыштырғанда, хөрриәт ине ул замандағы донъя! Я. Хамматов.
ХӨРТ I (Р.: плохой; И.: bad; T.: kötü) с.
Ыңғай баһаға торошһоҙ; насар; киреһе — яҡшы. □ Плохой, дрянной, негодный. Хөрт ғәҙәт. М Председатель путёвка тоттороп сығарғас: «Шулай ҙа хөрт, ҡаҫта эсле кеше тугелдер», — тигән һығымтаға килде уның тураһында [Тимерйән ағай]. Н. Мусин. Беҙ йәш саҡта һәр хөрт шағир уҙенсә насар яҙа ине. М. Кәрим.
ХӨРТ II (Р : плохо; И.: badly; T.: kötü) р.
Тейешле талаптан, ыңғай баһанан түбән.
□ Плохо. ■ Ҡара әле, беҙ «б» класындағы Мостафиндан да хөртөрәк булып ҡалғанбыҙ бит, — тине буйға оҙонораҡ Ғәлим, аптырап. Р. Байбулатов. Ҡымыҙҙың шәп йәки хөрт булыуы ла ана шул ҡурҙың нисек ҡалды-рылыуына, көбөләрҙе ваҡытында ҡарап, бешеп тороуға бәйләнгән, — тип һөйләп бирҙе [Зөләйха әбей]. 3. Биишева. Эш һөҙөмтәләре хөрт булғас, тимәк, насар етәкләйһегеҙ, иптәш полковник, тип яуап ҡайтарҙы һөйләшкәндә һуҙ һайларға кунекмәгән Хәмитов. Р. Вәлиев.
ХӨРТЛӨК (хөртлөгө) (Р.: недостаток; И.: flaw; T.: yoksulluk) и.
1. Етешһеҙлек, насарлыҡ. □ Недостаток, нехватка. ■ Өсөнсө урынды алырға дәғуәләу-селәр, тимәк, минең еңелеуемде теләуселәр таҡтаны һырып алған, позициямдың хөртлөгөн куреп ҡыуаналар. Н. Ғәйетбаев. Уның [Мөхәммәт ағайҙың]кәйефе хөртлөгө тауышына ла сыҡҡайны. Р. Ғабдрахманов. • Йәшлек — иҫәрлек, ҡартлыҡ — хөртлөк. Әйтем.
2. Етешһеҙ, мохтажлы хәл, юҡсыллыҡ.
□ Бедность, нужда, нищета. Хөртлөктө бөтөрөу.
♦ Эш хөрт хәлдең насарлығын белдереп әйтелә. □ Плохи дела. М Ну, туғандар, эш хөрт. Һ. Дәүләтшина.
ХӨРТӘЙ с. Һөйл. ҡар. хөрт I. Хөртәй куренеш. ■ Ҡоторонҡо Эҫем буйҙарында маяҡтар янмағандай, унан алыҫта ла шул уҡ хөртәй хәл — куктең яҡты маяғы Ай тоҡандырылмай ҡалдырылған, шайтан ҡараңғылығына тулы хоҡуҡ бирелгән. Й. Сол
танов. [Нина — Ғабдуллаға:] Хөртәй булыу өсөн иман талап ителмәй! Д. Исламов.
ХӨРТӨЙЛӘНЕҮ (хөртөйлән-) ҡ. һөйл. ҡар. хөртәйеү. Хөртөйләнеп ҡуйыу. Хөр-төйләнгән ваҡиға.
ХӨРТӘЙЕҮ (хөртәй-) (Р.: ухудшиться; И.: deteriorate; T.: kötüleşmek) ҡ.
Хөрткә әйләнеү, хөрт булыу; насарланыу. □ Ухудшиться, стать неважным. Уҡыу хөртәйеу. Я Туҙ, туҙ, һалдат Ҡамалова, заражение булһа, эшең хөртәйер, — тип ул уҙен батырландырҙы. И. Абдуллин. Белосток суҡаһындағы ҡаты контузиянан һуң ике ай самаһы ваҡыт утһә лә, штаб началънигының хәле һаман һәйбәтләнмәне, ә хөртәйә генә барҙы. Д. Исламов. Саимә тиҙ генә шәбәймәне, киреһенсә, хәле хөртәй-гәндән-хөртәйҙе. Н. Мусин.
ХӨРТӘМЕШ с. диал. ҡар. хөрт I. Хөртә-меш тәпәш йорт. ■ Кит, һин хөртәмешкә ҡарай буламы һуң шул еләктәй ҡатын, һөйләшеуе ни тора, йөрәк-бауырыңа инеп китә прәме, — тип уртәне [Гәуһәр Хәмит Ғумәровичты].С. Поварисов.
ХӨРТӘМШӘ (Р.: бездарный; И.: incompetent; T.: istidatsız) с. диал. ҡар. булдыҡһыҙ.
1. Ҡулынан эш килмәгән; эшкинмәгән. □ Бездарный, неспособный, бестолковый. Хөртәмшә булыу. ■ [Сәлим:] Әле лә оноттом, йыуырға тип алып төшкән бөтә нәмәләремде ҡалдырып, теге хөртәмшә янына киттем. И. Ғиззәтуллин. Юғары әхлаҡлы-лыҡ офоғонан тороп фекер йөрөтһәң, Уймин кеуек хөртәмшә бәндә куҙ алдында туҙан бөртөгөнә әйләнә лә ҡуя. С. Поварисов.
2. әрл. Әрләгәндә әйтелә. □ Бездарный. (бранное слово). Хөртәмшә, нимә һөйләнеп маташа.
ХӨР ФЕКЕРЛЕ (Р.: свободомыслящий; И.: liberal; T.: hür düşünceli) с.
Киң ҡарашлы, алдынғы фекерле. □ Свободомыслящий. Хөр фекерле уҡыусылар. М һәр эштә ғәҙел, хөр фекерле, раҫ һуҙле, баһадир, эстән дә, тыштан да бер булығыҙ. Р. Фәхретдинов. Иҫке ҡарашлы Солтан Аҙнабаев кеуектәр хөр фекерле йәштәрҙе
393