Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 396
Поиск по словарям
ХРИЗАНТЕМА
уҡ «Балалар әҙәбиәте антологияһы »н башҡорт һәм рус телдәрендә баҫып сығарыу бик кәрәк беҙгә. Ф. Туғыҙбаева.
ХРИЗАНТЕМА [гр. chrysos ‘алтын’ + anthemion ‘сәскә’] (Р.: хризантема; И.: chrysanthemum; T.: krizantem) и. бот.
Ойошма сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, әремдеке кеүек әскелтем еҫле, киртләс япраҡлы, ялбыр сәскәле декоратив үҫемлек; алтын сәскә. □ Хризантема (лат. Chrysanthemum). Хризантема гөлләмәһе. ■ Рауза, хризантема һәм башҡа сәскәләрҙе бәшмәк сирҙәренән һаҡлау өсөн аҙнаһына бер тапҡыр 1 процентлы бордос шыйыҡсаһы йәки 0,5 процентлы баҡыр хлорокисы иретмәһе менән эшкәртегеҙ. «Киске Өфө», № 27, 2009.
ХРИСТИАН [гр. christianos ‘һынауға алынған уҡыусы’] (Р.: христианин; И.: Christian; T.: Hıristiyan) и.
Христиан динен тотҡан кеше. □ Христианин. / Христианский. Христиан байрамдары. ■ Беҙ, христиандар, мосолмандарға ҡағылырға тейеш тугелбеҙ. М. Ғиләжев. Христиандар «Бог-отец, Бог-сын, Бог-Святой Дух» тиҙәр. Н. Ғәйетбаев.
ХРИСТИАН ДИНЕ (Р.: христианство; И.: Christian creed; T.: Hıristiyan dini) и.
Беҙҙең эраның I быуатында барлыҡҡа килгән, нигеҙҙә, Иисус Христосҡа (Ғайса пәйғәмбәргә) табынырға өндәгән дин. □ Христианство. Христиан дине тарафтары. Христиан динендәге кеше. Христиан диненец йолалары буйынса уткәрелә торған. М Көсләп тә суҡындырғандар, мосолман динен уҙ ирке менән ташлап, христиан диненә кускәндәр ҙә булған. В. Исхаҡов.
ХРИСТИАНЛЫҠ (христианлығы) и. ҡар. христиан дине. ■ Әллә һеҙ христианлыҡҡа кусеуселәрме? — тине ул [Сынбулат], көсәнеп көлөп. Б. Рафиҡов.
ХРОМ [гр. chroma ‘буяу’] (Р.: хром; И.: chrome; T.: krom) и. хим.
1. Химик элемент, ялтыр көмөш төҫөндәге ҡаты металл (ҡаты иретмәләр алыуҙа ҡулланыла). □ Хром. / Хромовый. ■ [Егет] кеҫәһенән хромдан эшләнгән әғлә портмонетын сығара. С. Агиш.
2. Ошо химик элемент тоҙҙары ярҙамында эшләнгән йоҡа йомшаҡ күн. □ Хром./ Хромовый. Хромдан тегелгән әйбер. ■ Яку-шевтыц хром итеге бөгөн ялт итеп тора ине, йәшел улән һуты уныц төҫөн боҙоп ағартты ла ҡуйҙы. Ғ. Аллаяров. [Хәбир] Бикбулат алдына ашъяулыҡ ҙурлыҡ ялтлап торған ҡара хром йәйеп һалды. Р. Ғабдрахманов. [Богданов:] Был хром йәш саҡта ҡыҙҙар артынан сапҡанда ла парадҡа ғына эшкинә бит ул! Д. Исламов.
ХРОМИТ [гр. chroma ‘буяу’] (Р.: хромит; И.: chromite; T.: kromit) и. мин.
Хромлы магматик тау тоҡомо. □ Хромит./ Хромитовый. Хромиттан эшләнгән керамик йылытҡыстар. Хромиттан эшләнгән кирбес.
ХРОМКА [рус.] (Р.: хромка; И.: sort of Russian accordeon; T.: bir tür armonika) u. һөйл.
Иң бәләкәй интерваллы тауышҡа йәки ярым тонға ҡулайлаштырылған гармун. □ Хромка. Хромка моцо. ■ Кәрим хромка-һыныц ҡайышын ицбашына эләктерҙе лә куреген өҙөрҙәй итеп аккорд яцғыратты. Р. Байбулатов. Ғөбәйҙуллин байтаҡ иҫкергән хромканы ҡулына алды, .. сыйылдатты, бәйләнешһеҙ тауыштар сығартты. Я. Хамматов.
ХРОМЛАУ (хромла-) (Р.: хромировать; И.: apply chrome; T.: krom kaplamak) ҡ.
1. Хром (1) ялатыу, хром менән ҡаплау, хромлы итеү. □ Хромировать. // Хромирование. Һауыт-Һабаны хромлау.
2. Нимәнелер хром (1) тоҙҙары менән эшкәртеү, йомшартыу. □ Хромировать. // Хромирование. Кунде хромлау.
ХРОМЛЫ (Р.: хромистый; И.: chromium; T.: kromik) с.
Хром (1) ҡатнаш. □ Хромистый; хромовый. Хромлы ҡорос. Хромлы буяу.
ХРОМОСОМА [гр. chroma ‘төҫ’ + soma ‘есем’] (Р.: хромосома; И.: chromosome; Т.: kromozom) и. биол.
Тере йән эйәләре һәм үҫемлектәр организмының күҙәнәк ядроһындағы нәҫелгә хас үҙенсәлектәрҙе һаҡлаусы матдә. □ Хромосома. Хромосомаларҙыц боҙолоуы. Хромосо-
396
уҡ «Балалар әҙәбиәте антологияһы »н башҡорт һәм рус телдәрендә баҫып сығарыу бик кәрәк беҙгә. Ф. Туғыҙбаева.
ХРИЗАНТЕМА [гр. chrysos ‘алтын’ + anthemion ‘сәскә’] (Р.: хризантема; И.: chrysanthemum; T.: krizantem) и. бот.
Ойошма сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, әремдеке кеүек әскелтем еҫле, киртләс япраҡлы, ялбыр сәскәле декоратив үҫемлек; алтын сәскә. □ Хризантема (лат. Chrysanthemum). Хризантема гөлләмәһе. ■ Рауза, хризантема һәм башҡа сәскәләрҙе бәшмәк сирҙәренән һаҡлау өсөн аҙнаһына бер тапҡыр 1 процентлы бордос шыйыҡсаһы йәки 0,5 процентлы баҡыр хлорокисы иретмәһе менән эшкәртегеҙ. «Киске Өфө», № 27, 2009.
ХРИСТИАН [гр. christianos ‘һынауға алынған уҡыусы’] (Р.: христианин; И.: Christian; T.: Hıristiyan) и.
Христиан динен тотҡан кеше. □ Христианин. / Христианский. Христиан байрамдары. ■ Беҙ, христиандар, мосолмандарға ҡағылырға тейеш тугелбеҙ. М. Ғиләжев. Христиандар «Бог-отец, Бог-сын, Бог-Святой Дух» тиҙәр. Н. Ғәйетбаев.
ХРИСТИАН ДИНЕ (Р.: христианство; И.: Christian creed; T.: Hıristiyan dini) и.
Беҙҙең эраның I быуатында барлыҡҡа килгән, нигеҙҙә, Иисус Христосҡа (Ғайса пәйғәмбәргә) табынырға өндәгән дин. □ Христианство. Христиан дине тарафтары. Христиан динендәге кеше. Христиан диненец йолалары буйынса уткәрелә торған. М Көсләп тә суҡындырғандар, мосолман динен уҙ ирке менән ташлап, христиан диненә кускәндәр ҙә булған. В. Исхаҡов.
ХРИСТИАНЛЫҠ (христианлығы) и. ҡар. христиан дине. ■ Әллә һеҙ христианлыҡҡа кусеуселәрме? — тине ул [Сынбулат], көсәнеп көлөп. Б. Рафиҡов.
ХРОМ [гр. chroma ‘буяу’] (Р.: хром; И.: chrome; T.: krom) и. хим.
1. Химик элемент, ялтыр көмөш төҫөндәге ҡаты металл (ҡаты иретмәләр алыуҙа ҡулланыла). □ Хром. / Хромовый. ■ [Егет] кеҫәһенән хромдан эшләнгән әғлә портмонетын сығара. С. Агиш.
2. Ошо химик элемент тоҙҙары ярҙамында эшләнгән йоҡа йомшаҡ күн. □ Хром./ Хромовый. Хромдан тегелгән әйбер. ■ Яку-шевтыц хром итеге бөгөн ялт итеп тора ине, йәшел улән һуты уныц төҫөн боҙоп ағартты ла ҡуйҙы. Ғ. Аллаяров. [Хәбир] Бикбулат алдына ашъяулыҡ ҙурлыҡ ялтлап торған ҡара хром йәйеп һалды. Р. Ғабдрахманов. [Богданов:] Был хром йәш саҡта ҡыҙҙар артынан сапҡанда ла парадҡа ғына эшкинә бит ул! Д. Исламов.
ХРОМИТ [гр. chroma ‘буяу’] (Р.: хромит; И.: chromite; T.: kromit) и. мин.
Хромлы магматик тау тоҡомо. □ Хромит./ Хромитовый. Хромиттан эшләнгән керамик йылытҡыстар. Хромиттан эшләнгән кирбес.
ХРОМКА [рус.] (Р.: хромка; И.: sort of Russian accordeon; T.: bir tür armonika) u. һөйл.
Иң бәләкәй интерваллы тауышҡа йәки ярым тонға ҡулайлаштырылған гармун. □ Хромка. Хромка моцо. ■ Кәрим хромка-һыныц ҡайышын ицбашына эләктерҙе лә куреген өҙөрҙәй итеп аккорд яцғыратты. Р. Байбулатов. Ғөбәйҙуллин байтаҡ иҫкергән хромканы ҡулына алды, .. сыйылдатты, бәйләнешһеҙ тауыштар сығартты. Я. Хамматов.
ХРОМЛАУ (хромла-) (Р.: хромировать; И.: apply chrome; T.: krom kaplamak) ҡ.
1. Хром (1) ялатыу, хром менән ҡаплау, хромлы итеү. □ Хромировать. // Хромирование. Һауыт-Һабаны хромлау.
2. Нимәнелер хром (1) тоҙҙары менән эшкәртеү, йомшартыу. □ Хромировать. // Хромирование. Кунде хромлау.
ХРОМЛЫ (Р.: хромистый; И.: chromium; T.: kromik) с.
Хром (1) ҡатнаш. □ Хромистый; хромовый. Хромлы ҡорос. Хромлы буяу.
ХРОМОСОМА [гр. chroma ‘төҫ’ + soma ‘есем’] (Р.: хромосома; И.: chromosome; Т.: kromozom) и. биол.
Тере йән эйәләре һәм үҫемлектәр организмының күҙәнәк ядроһындағы нәҫелгә хас үҙенсәлектәрҙе һаҡлаусы матдә. □ Хромосома. Хромосомаларҙыц боҙолоуы. Хромосо-
396