Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 410
Поиск по словарям
хыялый
ине, тип уйланаһың, хыялланаһың. Ә. Бикчәнтәев.
3. Көслө теләк, ҙур өмөт менән яныу, нимәгәлер ҙур ихласлыҡ менән ынтылыу.
□ Мечтать, грезить. Уҡытыусы булырға хыялланыу. ■ Мин бит ғумер буйы тәбиғәттә көн итергә хыялландым, шуға ла ошо һәнәрҙе һайлағанмындыр ҙа. Н. Алсынбаев. Ах, мин сәхнәгә сығыу бәхетенә ирешә алһам ине, — тип хыяллана һаман да [Фәнисә]. X. Зарипов.
4. Күп уйлап, аҡылға зәғифләнеү; хыялыйланыу. □ Стать помешанным, умалишённым, сумасшедшим; помешаться, сойти с ума. Ҡайғынан хыялланыу.
ХЫЯЛЫЙ [ғәр. сДғЧ (Р.: нереальный; И.: crazy; T.: deli) с.
1. Реаль булмаған, хыял (1) тыуҙырған.
□ Нереальный, вымышленный. Хыялый фекерҙәр. Хыялый кеше. Хыялый донъя.
2. Хыялға бирелгән, хискә иҫергән. □ Фантазёр, мечтатель, выдумщик. Хыялый кеше. Хыялый баш. К Фантазёр һәм хыялый Әшрәф Әлфиә менән яңғыҙ ҡалғанда әйтәһе һуҙен әйтә алмай интегә һәм сабый балаға әйләнә торғайны. И. Абдуллин. Мөхәббәт — ул Хоҙай буләге, ти ҡайһы бер татлы телле хыялыйҙар. Р. Вәлиев.
3. Күп уйлау арҡаһында аҡылына зыян килгән, аҡылдан яҙған. □ Умалишённый, сумасшедший, помешанный. Хыялыйға әй-ләнеу. М Хыялыйҙар, диуаналар хаҡындағы әҫәрҙәрҙә яҙылғандар кубеһе шартлы. Р. Бикбай. Хыялый уҙ урынын белә, ә бөгөн «утә аҡыллылар» урындарын белмәй, ни ҡылана? Ә уның [Шәмсиәнең] әсәһе, Бибекәй әбей, Шымбайса, аҡылға бер төрлө — хыялый ҡарсыҡ. 3. Биишева. Хыялыйҙар булам инде, һинең хаҡта куп уйлап. Халыҡ йырынан.
ХЫЯЛЫЙЛАНЫУ (хыялыйлан ) (Р.: сойти с ума; И.: go crazy; T.: delilenmek) ҡ.
Күп уйлап, хыялыйға (3) әйләнеү, аҡылға зәғифләнеү. □ Сойти с ума, стать помешанным, сумасшедшим; помешаться. Хыялыйланып йөрөу. ■ Берәуҙәр уны [билдәһеҙ йырсыны] фәлән-фәлән ауылдағы хыялыйланған бер кеше икән тип һөйләне. Ә. Вахитов.
ХЫЯНАТ [ғәр. (Р.: измена; И.: treason; cheating; T.: hıyanet) и.
1. Тәртип-ҡанунға ҡаршы килгән, уны боҙған эш. □ Измена, предательство. Законға хыянат яһау.
2. Ил-халыҡ, дуҫ-туғанлыҡ, теләктәшлек мөнәсәбәтенә зыян итеп, дошман файҙаһына ҡылған эш. □ Предательство. М Әмәшәнең хыянатынан башланды Юламандың эсен тырнаған хәл-ваҡиғалар. Б. Рафиҡов. Ҡурҡаҡлыҡтан хыянатҡа ла, енәйәткә лә бер генә аҙым шул. 3. Биишева. Хыянат юлына баҫҡанһың! — тип туҙынып, абруйлы ҡарт һанатты, һарайҙан һөрөп, уҙ улусына ҡайтып китергә мәжбур итте. Ә. Хәкимов.
3. Антты, һүҙҙе йәки кемдеңдер ышанысын боҙған ҡылыҡ. □ Измена. Аманатҡа хыянат — намыҫһыҙ кешенең эше. М [Татъя-на:] Мин партия алдында хыянат эшләгән булһам, уның язаһын алырға тейешмен. Р. Ниғмәти.
4. Ғаиләгә йәки мөхәббәткә ҡарата ҡылынған тоғроһоҙлоҡ. □ Измена, предательство. Ир хыянаты. Я Сәлимдең хыянаты кеше куҙенә куренергә ғәрләндерҙе уны [Бәлйәне], тәрән уйға ҡалдырҙы. Ш. Янбаев.
ХЫЯНАТ ИТЕҮ (хыянат ит-) (Р.: изменить кому-чему’, И.: betray; T.: hıyanet etmek) ҡ.
1. Тоғролоҡто боҙоу. □ Изменить кому-чему, предать кого-что. Хәҡиҡәткә хыянат итеу. ■ Иптәш тигән һуҙ хөрмәтенә генә лә уҙеңдең иптәшеңә хыянат итергә мөмкин тугел. Ғ. Хәйри. [Шайморатов:] Приказға буйһонорға теләмәуселәрҙе, Ватанға хыянат иткәндәре өсөн, хөкөмһөҙ-ниһеҙ атырға! Я. Хамматов.
2. Антты, ышанысты боҙоу, һүҙгә хыянат итеү. □ Предать. М Ҡылған ҡылығы менән илгә хыянат иткән .. Любомир Дмитриевич Зухка хәрби трибунал улем язаһы сығарҙы. М. Кәрим. • Аманатҡа итһәң хыянат, алырһың ғумерлек яманат. Әйтем.
ХЫЯНАТ ҠЫЛЫУ (хыянат ҡыл-) ҡ. ҡар. хыянат итеү. М Ҡон яҡтыра башлағас, әлеге кеше миңә мәңге онотолмай торған хыянат ҡылып сығып китте. А. Таһиров.
410
ине, тип уйланаһың, хыялланаһың. Ә. Бикчәнтәев.
3. Көслө теләк, ҙур өмөт менән яныу, нимәгәлер ҙур ихласлыҡ менән ынтылыу.
□ Мечтать, грезить. Уҡытыусы булырға хыялланыу. ■ Мин бит ғумер буйы тәбиғәттә көн итергә хыялландым, шуға ла ошо һәнәрҙе һайлағанмындыр ҙа. Н. Алсынбаев. Ах, мин сәхнәгә сығыу бәхетенә ирешә алһам ине, — тип хыяллана һаман да [Фәнисә]. X. Зарипов.
4. Күп уйлап, аҡылға зәғифләнеү; хыялыйланыу. □ Стать помешанным, умалишённым, сумасшедшим; помешаться, сойти с ума. Ҡайғынан хыялланыу.
ХЫЯЛЫЙ [ғәр. сДғЧ (Р.: нереальный; И.: crazy; T.: deli) с.
1. Реаль булмаған, хыял (1) тыуҙырған.
□ Нереальный, вымышленный. Хыялый фекерҙәр. Хыялый кеше. Хыялый донъя.
2. Хыялға бирелгән, хискә иҫергән. □ Фантазёр, мечтатель, выдумщик. Хыялый кеше. Хыялый баш. К Фантазёр һәм хыялый Әшрәф Әлфиә менән яңғыҙ ҡалғанда әйтәһе һуҙен әйтә алмай интегә һәм сабый балаға әйләнә торғайны. И. Абдуллин. Мөхәббәт — ул Хоҙай буләге, ти ҡайһы бер татлы телле хыялыйҙар. Р. Вәлиев.
3. Күп уйлау арҡаһында аҡылына зыян килгән, аҡылдан яҙған. □ Умалишённый, сумасшедший, помешанный. Хыялыйға әй-ләнеу. М Хыялыйҙар, диуаналар хаҡындағы әҫәрҙәрҙә яҙылғандар кубеһе шартлы. Р. Бикбай. Хыялый уҙ урынын белә, ә бөгөн «утә аҡыллылар» урындарын белмәй, ни ҡылана? Ә уның [Шәмсиәнең] әсәһе, Бибекәй әбей, Шымбайса, аҡылға бер төрлө — хыялый ҡарсыҡ. 3. Биишева. Хыялыйҙар булам инде, һинең хаҡта куп уйлап. Халыҡ йырынан.
ХЫЯЛЫЙЛАНЫУ (хыялыйлан ) (Р.: сойти с ума; И.: go crazy; T.: delilenmek) ҡ.
Күп уйлап, хыялыйға (3) әйләнеү, аҡылға зәғифләнеү. □ Сойти с ума, стать помешанным, сумасшедшим; помешаться. Хыялыйланып йөрөу. ■ Берәуҙәр уны [билдәһеҙ йырсыны] фәлән-фәлән ауылдағы хыялыйланған бер кеше икән тип һөйләне. Ә. Вахитов.
ХЫЯНАТ [ғәр. (Р.: измена; И.: treason; cheating; T.: hıyanet) и.
1. Тәртип-ҡанунға ҡаршы килгән, уны боҙған эш. □ Измена, предательство. Законға хыянат яһау.
2. Ил-халыҡ, дуҫ-туғанлыҡ, теләктәшлек мөнәсәбәтенә зыян итеп, дошман файҙаһына ҡылған эш. □ Предательство. М Әмәшәнең хыянатынан башланды Юламандың эсен тырнаған хәл-ваҡиғалар. Б. Рафиҡов. Ҡурҡаҡлыҡтан хыянатҡа ла, енәйәткә лә бер генә аҙым шул. 3. Биишева. Хыянат юлына баҫҡанһың! — тип туҙынып, абруйлы ҡарт һанатты, һарайҙан һөрөп, уҙ улусына ҡайтып китергә мәжбур итте. Ә. Хәкимов.
3. Антты, һүҙҙе йәки кемдеңдер ышанысын боҙған ҡылыҡ. □ Измена. Аманатҡа хыянат — намыҫһыҙ кешенең эше. М [Татъя-на:] Мин партия алдында хыянат эшләгән булһам, уның язаһын алырға тейешмен. Р. Ниғмәти.
4. Ғаиләгә йәки мөхәббәткә ҡарата ҡылынған тоғроһоҙлоҡ. □ Измена, предательство. Ир хыянаты. Я Сәлимдең хыянаты кеше куҙенә куренергә ғәрләндерҙе уны [Бәлйәне], тәрән уйға ҡалдырҙы. Ш. Янбаев.
ХЫЯНАТ ИТЕҮ (хыянат ит-) (Р.: изменить кому-чему’, И.: betray; T.: hıyanet etmek) ҡ.
1. Тоғролоҡто боҙоу. □ Изменить кому-чему, предать кого-что. Хәҡиҡәткә хыянат итеу. ■ Иптәш тигән һуҙ хөрмәтенә генә лә уҙеңдең иптәшеңә хыянат итергә мөмкин тугел. Ғ. Хәйри. [Шайморатов:] Приказға буйһонорға теләмәуселәрҙе, Ватанға хыянат иткәндәре өсөн, хөкөмһөҙ-ниһеҙ атырға! Я. Хамматов.
2. Антты, ышанысты боҙоу, һүҙгә хыянат итеү. □ Предать. М Ҡылған ҡылығы менән илгә хыянат иткән .. Любомир Дмитриевич Зухка хәрби трибунал улем язаһы сығарҙы. М. Кәрим. • Аманатҡа итһәң хыянат, алырһың ғумерлек яманат. Әйтем.
ХЫЯНАТ ҠЫЛЫУ (хыянат ҡыл-) ҡ. ҡар. хыянат итеү. М Ҡон яҡтыра башлағас, әлеге кеше миңә мәңге онотолмай торған хыянат ҡылып сығып китте. А. Таһиров.
410