Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 418
Поиск по словарям
ХӘЙЕРСЕЛЕК
йерселәр күбәйҙе, бурҙар аҡтыҡ әйбереңде алып китә. Р. Камал.
3. инш. Нимәгәлер әсенгәнде, үкенгәнде белдерә. □ Ну надо же! (выражает сожаление). Хәйерсе, онотоп ҡалдырғанмын. Хәйерсе, автобусҡа һуңға ҡалдым.
4. әрл. Әрләгәндә әйтелә. □ Бранное слово. ■ Ҡайҙа һеҙҙең күҙегеҙ, хәйерселәр? Р. Өмөтбаев.
♦ Мысыр хәйерсеһе һораныуҙан бушамаған әрһеҙ кешегә әйтелә. □ Попрошайка (говорится о человеке, который назойливо выпрашивает, надоедает просьбами). Мысыр хәйерсеһеләй булма! Хәйерсегә ел ҡаршы берәй нәмә эшләгәндә көтөлмәгән ҡаршылыҡҡа осрағанда әйтелә. □ досл. Нищему и ветер навстречу! (говорится при неудаче). ■ Хәйерсегә ел ҡаршы тигәндәй, ҡойоп ямғыр яуа, ышыҡланыр урын юҡ. Ә. Хәкимов. Хәйерсенең онон ел осорор ҡар. хәйерсегә ел ҡаршы.
ХӘЙЕРСЕЛЕК (хәйерселеге) (Р.: нищета; И.: poverty; T.: dilencilik) и.
Бик ярлы хәл; ярлы тормош, фәҡирлек, ярлылыҡ. □ Нищета, нищенство. Хәйерселектә йәшәү. Хәйерселеккә төшөү. Хәйерселектә тороу. М Байҙың мөлкәте, фәҡирҙең хәйерселеге арта был заманда. Р. Өмөтбаев. [Ғәлимә — Саяфҡа:] Миллиондар колхоз арҡаһында кеше булды. Хәйерселектән ҡо-толдо! Т. Ғарипова.
ХӘЙЕРСЕЛӘНДЕРЕҮ (хәйерселәндер-) ҡ. йөкм. ҡар. хәйерселәнеү, понуд. от хәйерселәнеү.
ХӘЙЕРСЕЛӘНЕҮ (хәйерселән) (Р: нищать; И.: become destitute; T.: yoksullaşmak) ҡ.
Бик ярлы хәлгә, бөлгөнлөккә төшөү; фәҡирләнеү; хәйерсегә әйләнеү. □ Нищать. // Нищание, обнищание. Хәйерселәнеп китеү. Хәйерселәнә барыу. ■ Күрәһең, алдағы яуҙарҙа арығанлыҡ та, халыҡтың һуңғы сиккә етеп хәйерселәнеүе лә барҙыр. Р. Камал.
ХӘЙЕРСЕЛӘҮ (хәйерселә-) (Р: нищенствовать; И.: beg (for); T.: dilenmek) ҡ.
1. Хәйер һорау, хәйер һорап тамаҡ туйҙырыу; теләнселәү. □ Нищенствовать, побираться, попрошайничать. Хәйерселәп тамаҡ
туйҙырыу. Хәйерселәп йөрөү. ■ [Ҡайныһы -Фатимаға:] Бында килмәһә, хәйерселәп йөрөр ине ана! Ж. Кейекбаев.
2. һөйл. Һораныу, теләнселәү. □ Выпрашивать. Аҡса хәйерселәү. Хәйерселәп алыу. Хәйерселәп һораныу.
ХӘЙЕР ТАРАТЫУ (хәйер тарат ) (Р: раздавать милостыню; И.: give out alms; T.: sadaka vermek) ҡ.
Йола буйынса, Алла исеменә доға ҡыл-дырып, саҙаҡа өләшеү. □ Раздавать милостыню. Ҡөрьән уҡып, хәйер таратыу. Хәйер таратып сығыу. М Олатай-өләсәйҙәрҙең рухына бағышлап хәйер таратыу, уларға аят уҡытыу исламда юғары баһалана. «Башҡортостан», 13 июнь 2014.
ХӘЙЕР-ФАТИХА [ғәр. (Р:
благословение; И.: blessing; T.: hayırdua) и. йыйн. дини.
Ризалыҡ биреп ҡылған доға, фатиха. □ Благословение. Хәйер-фатиха биреү. Оло юлға хәйер-фатиха алыу. Ш [Барсынбикә] Хоҙайҙан Мәҙинәһенә, Сәбилә килененә һәм уның улына, йәнә Хашимға хәйер-фатиха һорар, тыуған һәм әле тыумаған нәҫел-ырыуына һәр ике донъяның рәхәтен юрар. Т. Ғарипова.
ХӘЙЕРХАҠ [фарс. j^] (Р.: доброжелатель; И.: well-meaning person; T.: iyiliksever kimse) и. иҫк. кит.
Яҡшылыҡ, изгелек теләгән кеше. □ Доброжелатель. ■ Серең әйтмә, зарланма, итмә аҡ, таба алмаҫһың был донъяла хәйерхаҡ. М. Ғафури.
ХӘЙЕРҺЕҘ (Р: бесполезный; И.: useless; T.: yararsız) с.
1. Эшкә ашмаған, файҙаһыҙ, насар. □ Бесполезный; невыгодный, ненужный. Хәйерһеҙ хәбәр. Хәйерһеҙ сәфәр. Хәйерһеҙ яҙмыш. ■ Бәхетһеҙ кеше хәйерһеҙ эшкә дусар булыр. М. Өмөтбаев. Хәйерсенең иң хәйерһеҙ көнө — төшмәүҙәре хәйер-саҙаҡа. Р. Бикбаев. • Хәйерһеҙ ҡатын ир бөлдөрөр, хәйерһеҙ түрә ил бөлдөрөр. Мәҡәл. Ырыҫы булған әҙәмгә хәйерһеҙ йәйҙән ҡыш артыҡ. Әйтем.
2. инш. Ризаһыҙлыҡ тойғоһон, үкенгәнде, әсенгәнде белдерә. □ Неудачный, недобрый (говорится при неудаче). Хәйерһеҙ, доку-
418
йерселәр күбәйҙе, бурҙар аҡтыҡ әйбереңде алып китә. Р. Камал.
3. инш. Нимәгәлер әсенгәнде, үкенгәнде белдерә. □ Ну надо же! (выражает сожаление). Хәйерсе, онотоп ҡалдырғанмын. Хәйерсе, автобусҡа һуңға ҡалдым.
4. әрл. Әрләгәндә әйтелә. □ Бранное слово. ■ Ҡайҙа һеҙҙең күҙегеҙ, хәйерселәр? Р. Өмөтбаев.
♦ Мысыр хәйерсеһе һораныуҙан бушамаған әрһеҙ кешегә әйтелә. □ Попрошайка (говорится о человеке, который назойливо выпрашивает, надоедает просьбами). Мысыр хәйерсеһеләй булма! Хәйерсегә ел ҡаршы берәй нәмә эшләгәндә көтөлмәгән ҡаршылыҡҡа осрағанда әйтелә. □ досл. Нищему и ветер навстречу! (говорится при неудаче). ■ Хәйерсегә ел ҡаршы тигәндәй, ҡойоп ямғыр яуа, ышыҡланыр урын юҡ. Ә. Хәкимов. Хәйерсенең онон ел осорор ҡар. хәйерсегә ел ҡаршы.
ХӘЙЕРСЕЛЕК (хәйерселеге) (Р.: нищета; И.: poverty; T.: dilencilik) и.
Бик ярлы хәл; ярлы тормош, фәҡирлек, ярлылыҡ. □ Нищета, нищенство. Хәйерселектә йәшәү. Хәйерселеккә төшөү. Хәйерселектә тороу. М Байҙың мөлкәте, фәҡирҙең хәйерселеге арта был заманда. Р. Өмөтбаев. [Ғәлимә — Саяфҡа:] Миллиондар колхоз арҡаһында кеше булды. Хәйерселектән ҡо-толдо! Т. Ғарипова.
ХӘЙЕРСЕЛӘНДЕРЕҮ (хәйерселәндер-) ҡ. йөкм. ҡар. хәйерселәнеү, понуд. от хәйерселәнеү.
ХӘЙЕРСЕЛӘНЕҮ (хәйерселән) (Р: нищать; И.: become destitute; T.: yoksullaşmak) ҡ.
Бик ярлы хәлгә, бөлгөнлөккә төшөү; фәҡирләнеү; хәйерсегә әйләнеү. □ Нищать. // Нищание, обнищание. Хәйерселәнеп китеү. Хәйерселәнә барыу. ■ Күрәһең, алдағы яуҙарҙа арығанлыҡ та, халыҡтың һуңғы сиккә етеп хәйерселәнеүе лә барҙыр. Р. Камал.
ХӘЙЕРСЕЛӘҮ (хәйерселә-) (Р: нищенствовать; И.: beg (for); T.: dilenmek) ҡ.
1. Хәйер һорау, хәйер һорап тамаҡ туйҙырыу; теләнселәү. □ Нищенствовать, побираться, попрошайничать. Хәйерселәп тамаҡ
туйҙырыу. Хәйерселәп йөрөү. ■ [Ҡайныһы -Фатимаға:] Бында килмәһә, хәйерселәп йөрөр ине ана! Ж. Кейекбаев.
2. һөйл. Һораныу, теләнселәү. □ Выпрашивать. Аҡса хәйерселәү. Хәйерселәп алыу. Хәйерселәп һораныу.
ХӘЙЕР ТАРАТЫУ (хәйер тарат ) (Р: раздавать милостыню; И.: give out alms; T.: sadaka vermek) ҡ.
Йола буйынса, Алла исеменә доға ҡыл-дырып, саҙаҡа өләшеү. □ Раздавать милостыню. Ҡөрьән уҡып, хәйер таратыу. Хәйер таратып сығыу. М Олатай-өләсәйҙәрҙең рухына бағышлап хәйер таратыу, уларға аят уҡытыу исламда юғары баһалана. «Башҡортостан», 13 июнь 2014.
ХӘЙЕР-ФАТИХА [ғәр. (Р:
благословение; И.: blessing; T.: hayırdua) и. йыйн. дини.
Ризалыҡ биреп ҡылған доға, фатиха. □ Благословение. Хәйер-фатиха биреү. Оло юлға хәйер-фатиха алыу. Ш [Барсынбикә] Хоҙайҙан Мәҙинәһенә, Сәбилә килененә һәм уның улына, йәнә Хашимға хәйер-фатиха һорар, тыуған һәм әле тыумаған нәҫел-ырыуына һәр ике донъяның рәхәтен юрар. Т. Ғарипова.
ХӘЙЕРХАҠ [фарс. j^] (Р.: доброжелатель; И.: well-meaning person; T.: iyiliksever kimse) и. иҫк. кит.
Яҡшылыҡ, изгелек теләгән кеше. □ Доброжелатель. ■ Серең әйтмә, зарланма, итмә аҡ, таба алмаҫһың был донъяла хәйерхаҡ. М. Ғафури.
ХӘЙЕРҺЕҘ (Р: бесполезный; И.: useless; T.: yararsız) с.
1. Эшкә ашмаған, файҙаһыҙ, насар. □ Бесполезный; невыгодный, ненужный. Хәйерһеҙ хәбәр. Хәйерһеҙ сәфәр. Хәйерһеҙ яҙмыш. ■ Бәхетһеҙ кеше хәйерһеҙ эшкә дусар булыр. М. Өмөтбаев. Хәйерсенең иң хәйерһеҙ көнө — төшмәүҙәре хәйер-саҙаҡа. Р. Бикбаев. • Хәйерһеҙ ҡатын ир бөлдөрөр, хәйерһеҙ түрә ил бөлдөрөр. Мәҡәл. Ырыҫы булған әҙәмгә хәйерһеҙ йәйҙән ҡыш артыҡ. Әйтем.
2. инш. Ризаһыҙлыҡ тойғоһон, үкенгәнде, әсенгәнде белдерә. □ Неудачный, недобрый (говорится при неудаче). Хәйерһеҙ, доку-
418