Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 419
Поиск по словарям
ХӘЙЛӘКӘРЛЕК
менттарҙы онотҡанмын. Хәйерһеҙ, уцмаған юл булды. ■ [Ринат:] Ах, хәйерһеҙ, өҫтәмә һорауҙы белмәне, юғиһә «бишле» ала ине. Р. Байбулатов. Хәйерһеҙ, әллә ямғыр яуырға уйлай, — тип Байморат ҡарт әйтеп өлгөрмәне, гөбөрләп ҡоя ла башланы. Ф. Янышев.
ХӘЙЕТЛӘҮ (хәйетлә-) (Р.: позорить;
И.: defame; T.: rezil etmek) ҡ. диал. ҡар. хурлау.
Ғәйеп табып кәмһетеү; яманлау. □ Позорить; хаять, охаивать; порочить кого-что. // Охаивание. Юҡтан хәйетләу. Кешене хәйетләу. Бер туҡтауһыҙ хәйетләу.
ХӘЙКӘ (Р.: женский нагрудник; И.: traditional female attire; T.: göğüslük) и. диал. ҡар. дәүәт 1.
һул яурындан уң ҡултыҡ аҫтына төшөрөп кейә торған шау тәңкә-мәрйенле ҡатын-ҡыҙ биҙәүесе; әмәйлек. □ Неширокий женский нагрудник, украшенный серебряными монетами, драгоценными камнями, кораллами, надеваемый наискосок через плечо. Хәйкә тағыу. Көмөш тәңкәле хәйкә. Хәйкә — затлы биҙәуес.
ХӘЙЛӘ [ғәр. ÂLaJ (Р.: хитрость; И.: wiles; T.: hile) и.
1. Мутлыҡҡа, алдыҡҡа ҡоролған аҫтыртын эш. □ Хитрость, уловка; ухищрение. Хәйлә ҡороу. Хәйлә белмәу. Хәйлә табыу. В [Ниғмәтулла] хәле еткән урында асыҡтан-асыҡ көс менән эш итһә, хәленән килмәҫен белһә — хәйлә табырға тырышты. Я. Хамматов. [Зөфәр] бер аҙ шаталағыраҡ, тиҫкәрелеге лә юҡ тугел, уның ҡарауы — хәйлә ҡорғанында уның алдына сығырмын тимә. Д. Бүләков. • Еңгә ҡатында етмеш төрлө хәйлә була. Әйтем.
2. Нимәлер эшләү өсөн уйланған әмәл. □ Хитрость, уловка. Хәйлә өйрәтеу. Хәйлә эҙләу. Хәйләне ацлап алыу. Я Үҙеңдә баш бар икән, Гәрәй Шайбекович! Бик оҫта, бик ныҡ уйланып эшләнгән, — тине Ниғмәтулла, управляющийҙың көсөнә, етеҙлегенә һәм хәйләһенә һоҡланып. Я. Хамматов.
3. Ялған сәбәп; һылтау. □ Повод, способ. Хәйлә эҙләу. М Кыҙҙар мең төрлө хәйлә табып, толпар бикләнгән һарайға инеп, ялынан бер ҡыл алып, Алпамышаға килтереп бирҙеләр, ти. «Алпамыша». Бер ҙә хәйлә
таба алмаһаң, сыҡ тәҙрә ябырға. Халыҡ йырынан.
♦ Хәйлә тоҡсайы хәйләгә оҫта, йылмаяҡ кеше. □ Плут, хитрец. Хәйлә тоҡсайы бит ул!Хәйлә тоҡсайы булғаны өсөн яратмайҙар.
ХӘЙЛӘИ ШӘРҒИӘ [ғәр. и.
ҡар. шәрғиә. Хәйләи шәрғиә яһау. ■ [Ка-һымбай:] Улай тиҙ генә ҡойроҡҡа баҫтыра һалырға беҙ ҙә бит сабый тугел. Хәйләи шәрғиә тигән нәмәне беләбеҙ. И. Ғиззәтуллин. [Салих мулла:] Мин һеҙгә лә шундай хәйләи шәрғиә ҡорорға кәңәш бирәм. И. Насыри.
ХӘЙЛӘКӘР I [ғәр. + фарс. (Р:
хитрый; И.: siy; T.: cambaz) с.
Хәйлә менән эш итеүсән, аҫтыртын, мут холоҡло. □ Хитрый, лукавый. // Хитрец. Хәйләкәр кеше. Хәйләкәр ҡараш. Хәйләкәр куҙҙәр. Хәйләкәрҙең тоҙағына эләгеу. Хәйләкәрҙең ҡылығы. ■ [Мәликә] нишләптер өнәп еткермәй ошо Яманғоловты: ҡыҫмыр, хәйләкәр, шылғаяҡ әҙәм осраған һайын куңе-лендә ытырғаныу тойғоһо уята. X. Тапаҡов. Ғабдрахман бай уға [Саҡмай ауылы турә-һенә] ҡарағанда ла хәйләкәрерәк булып сыҡҡан. Я. Хамматов. Хәйләкәр ҙә, етмәһә, Ғилман ағаһы, алдан курә белә, — Нәфисә уйының осона сыға алманы, ҡыҫынҡы ишектән Ғилман ағаһының куңелле тауышы ишетелде. Д. Бүләков. • Ялғансы менән хәйләкәрҙең дуҫы ла, яҡыны ла булмай. Әйтем.
ХӘЙЛӘКӘР II [ғәр. + фарс. yİ] (Р: хитро; И.: slyly; T.: kurnazca) р.
Хәйлә, мутлыҡ менән. □ Хитро. Хәйләкәр йылмайыу. ■ Әхтәм олатай уҙе етди һуҙ һөйләһә лә, куҙҙәре һәр саҡ хәйләкәр йылмайып тора. И. Ноғманов. Аллаяр мулла йылан кеуекхәйләкәр була. Халыҡ ижадынан.
ХӘЙЛӘКӘРЛЕК (хәйләкәрлеге) (Р: хитрость; И.: ruse; T.: kurnazlık) и.
Хәйләкәр булыу сифаты. □ Хитрость, плутовство. Хәйләкәрлек менән алдырыу. Хәйләкәрлек етмәу. М Өйөнә ҡайтырға сыҡҡанда ла Наҡышевтың тәуәккәллегенә, хәйләкәрлегенә һәм көсөнә һоҡланып бөтә алманы Ниғмәтулла. Я. Хамматов. Һәр алышта йылғырлыҡ, хәйләкәрлек, дошман көтмәгән аҙымды яһай белеу кәрәк. Ф. Аҡбулатова.
419
менттарҙы онотҡанмын. Хәйерһеҙ, уцмаған юл булды. ■ [Ринат:] Ах, хәйерһеҙ, өҫтәмә һорауҙы белмәне, юғиһә «бишле» ала ине. Р. Байбулатов. Хәйерһеҙ, әллә ямғыр яуырға уйлай, — тип Байморат ҡарт әйтеп өлгөрмәне, гөбөрләп ҡоя ла башланы. Ф. Янышев.
ХӘЙЕТЛӘҮ (хәйетлә-) (Р.: позорить;
И.: defame; T.: rezil etmek) ҡ. диал. ҡар. хурлау.
Ғәйеп табып кәмһетеү; яманлау. □ Позорить; хаять, охаивать; порочить кого-что. // Охаивание. Юҡтан хәйетләу. Кешене хәйетләу. Бер туҡтауһыҙ хәйетләу.
ХӘЙКӘ (Р.: женский нагрудник; И.: traditional female attire; T.: göğüslük) и. диал. ҡар. дәүәт 1.
һул яурындан уң ҡултыҡ аҫтына төшөрөп кейә торған шау тәңкә-мәрйенле ҡатын-ҡыҙ биҙәүесе; әмәйлек. □ Неширокий женский нагрудник, украшенный серебряными монетами, драгоценными камнями, кораллами, надеваемый наискосок через плечо. Хәйкә тағыу. Көмөш тәңкәле хәйкә. Хәйкә — затлы биҙәуес.
ХӘЙЛӘ [ғәр. ÂLaJ (Р.: хитрость; И.: wiles; T.: hile) и.
1. Мутлыҡҡа, алдыҡҡа ҡоролған аҫтыртын эш. □ Хитрость, уловка; ухищрение. Хәйлә ҡороу. Хәйлә белмәу. Хәйлә табыу. В [Ниғмәтулла] хәле еткән урында асыҡтан-асыҡ көс менән эш итһә, хәленән килмәҫен белһә — хәйлә табырға тырышты. Я. Хамматов. [Зөфәр] бер аҙ шаталағыраҡ, тиҫкәрелеге лә юҡ тугел, уның ҡарауы — хәйлә ҡорғанында уның алдына сығырмын тимә. Д. Бүләков. • Еңгә ҡатында етмеш төрлө хәйлә була. Әйтем.
2. Нимәлер эшләү өсөн уйланған әмәл. □ Хитрость, уловка. Хәйлә өйрәтеу. Хәйлә эҙләу. Хәйләне ацлап алыу. Я Үҙеңдә баш бар икән, Гәрәй Шайбекович! Бик оҫта, бик ныҡ уйланып эшләнгән, — тине Ниғмәтулла, управляющийҙың көсөнә, етеҙлегенә һәм хәйләһенә һоҡланып. Я. Хамматов.
3. Ялған сәбәп; һылтау. □ Повод, способ. Хәйлә эҙләу. М Кыҙҙар мең төрлө хәйлә табып, толпар бикләнгән һарайға инеп, ялынан бер ҡыл алып, Алпамышаға килтереп бирҙеләр, ти. «Алпамыша». Бер ҙә хәйлә
таба алмаһаң, сыҡ тәҙрә ябырға. Халыҡ йырынан.
♦ Хәйлә тоҡсайы хәйләгә оҫта, йылмаяҡ кеше. □ Плут, хитрец. Хәйлә тоҡсайы бит ул!Хәйлә тоҡсайы булғаны өсөн яратмайҙар.
ХӘЙЛӘИ ШӘРҒИӘ [ғәр. и.
ҡар. шәрғиә. Хәйләи шәрғиә яһау. ■ [Ка-һымбай:] Улай тиҙ генә ҡойроҡҡа баҫтыра һалырға беҙ ҙә бит сабый тугел. Хәйләи шәрғиә тигән нәмәне беләбеҙ. И. Ғиззәтуллин. [Салих мулла:] Мин һеҙгә лә шундай хәйләи шәрғиә ҡорорға кәңәш бирәм. И. Насыри.
ХӘЙЛӘКӘР I [ғәр. + фарс. (Р:
хитрый; И.: siy; T.: cambaz) с.
Хәйлә менән эш итеүсән, аҫтыртын, мут холоҡло. □ Хитрый, лукавый. // Хитрец. Хәйләкәр кеше. Хәйләкәр ҡараш. Хәйләкәр куҙҙәр. Хәйләкәрҙең тоҙағына эләгеу. Хәйләкәрҙең ҡылығы. ■ [Мәликә] нишләптер өнәп еткермәй ошо Яманғоловты: ҡыҫмыр, хәйләкәр, шылғаяҡ әҙәм осраған һайын куңе-лендә ытырғаныу тойғоһо уята. X. Тапаҡов. Ғабдрахман бай уға [Саҡмай ауылы турә-һенә] ҡарағанда ла хәйләкәрерәк булып сыҡҡан. Я. Хамматов. Хәйләкәр ҙә, етмәһә, Ғилман ағаһы, алдан курә белә, — Нәфисә уйының осона сыға алманы, ҡыҫынҡы ишектән Ғилман ағаһының куңелле тауышы ишетелде. Д. Бүләков. • Ялғансы менән хәйләкәрҙең дуҫы ла, яҡыны ла булмай. Әйтем.
ХӘЙЛӘКӘР II [ғәр. + фарс. yİ] (Р: хитро; И.: slyly; T.: kurnazca) р.
Хәйлә, мутлыҡ менән. □ Хитро. Хәйләкәр йылмайыу. ■ Әхтәм олатай уҙе етди һуҙ һөйләһә лә, куҙҙәре һәр саҡ хәйләкәр йылмайып тора. И. Ноғманов. Аллаяр мулла йылан кеуекхәйләкәр була. Халыҡ ижадынан.
ХӘЙЛӘКӘРЛЕК (хәйләкәрлеге) (Р: хитрость; И.: ruse; T.: kurnazlık) и.
Хәйләкәр булыу сифаты. □ Хитрость, плутовство. Хәйләкәрлек менән алдырыу. Хәйләкәрлек етмәу. М Өйөнә ҡайтырға сыҡҡанда ла Наҡышевтың тәуәккәллегенә, хәйләкәрлегенә һәм көсөнә һоҡланып бөтә алманы Ниғмәтулла. Я. Хамматов. Һәр алышта йылғырлыҡ, хәйләкәрлек, дошман көтмәгән аҙымды яһай белеу кәрәк. Ф. Аҡбулатова.
419