Академический словарь башкирского языка. Том IX. Страница 425
Поиск по словарям
ХӘЛ ХӘЛЛӘҮ
2. Етеш йәшәгән. □ Состоятельный, зажиточный. Хәлле ғаилә. Хәлле хужалыҡ. ■ Ул [Хисбулла] уҙе йыуаш, уҙе аҡыллы, уҙе уҡымышлы, уҙе хәлле кеше. 3. Биишева. Урман төпкөлөндә ятҡан курше ауылдыц хәлле генә кешеһе ҡайғы-хәсрәттән алйып йөрөгән Зөлхәбирәне икенсе бисәлеккә һоратып яусы ебәрҙе. И. Ноғманов. • Хәлле хәленсә, хәлдә барынса. Әйтем.
ХӘЛЛЕ II (Р.: состоятельно; И.: affluently; T.: varlıklı) р.
Мул, етеш тормошло. □ Состоятельно, зажиточно. Хәлле йәшәу. Хәлле тороу. ■ Сәр-биямалдың атаһы менән әсәһе, бай булмаһалар ҙа, хәлле генә йәшәнеләр. 3. Биишева. Беҙҙең ауылыбыҙ Йөҙшишмә ошо йылдар эсендә танымаҫлыҡ булып уҙгәрҙе, яңы урам уҫеп сыҡты, халыҡ хәлле йәшәй, ихата һайын еңел машина, мотоцикл. Д. Бүләков.
ХӘЛЛӘНДЕРЕҮ (хәлләндер-) (Р.: подкреплять; И.: refresh; brace smb up; T.: iyileştirmek) ҡ.
1. Көслө, хәлле итеү. □ Подкреплять, укреплять кого питанием, лечением и т. п. Ауырыуҙы хәлләндереу. Ашатып хәлләндереп ебәреу. Хәлләндереп алыу. М Бригадир уны [һыйырҙы], бер ни тиклем ваҡыт көтөугәлә ҡыумайынса, нисек тә өйҙә ашат-ҡылап хәлләндерергә кәңәш итте. М. Садиҡова.
2. Етеш, мул тормошло итеү. □ Помогать кому-л. в укреплении хозяйства, помогать выйти из нужды. Хужалыҡты хәлләндереу.
ХӘЛЛӘНЕҮ (хәллән-) (Р.: поправиться; И.: brace up; become well; T.: hallenmek) ҡ.
1. Көс-хәл инеү, арыуланыу. □ Поправиться, улучшаться, набраться сил. // Поправка, улучшение. Хәлләнә башлау. Ауырыу хәлләнә. Хәлләнеп китеу. ■ Һунарсы икмәкте ашап, хәлләнеп ала ла, ҡайтып китә. Әкиәттән.
2. Етешлегә әйләнеү, материаль яҡтан арыуланыу. □ Улучшить своё материальное положение, крепнуть экономически и т. п. Халык хәлләнә башланы. Тормош хәлләнә.
ХӘЛ-ТОРОШ (Р.: ситуация; И.: situation; T.: hal) и. йыйн.
Тормоштағы төрлө хәл-ваҡиғалар, шарттар. □ Ситуация, жизненные обстоятельства. Илдәге хәл-торош. Республикалағы хәл-то-рош. Бәхәсле хәл-торош. Хәл-торош менән таныштырыу.
ХӘЛҮӘ [ғәр. ДjlaJ (Р.: халва; И.: paste; halva; T.: helva) и.
1. Онталған көнбағыш йәки сәтләүек еменә шәкәр ҡушып яһалған татлы аҙыҡ.
□ Халва. / Халвовый, халвичный. Көнбағыш хәлуәһе. Хәлуә яһау. Хәлуә ашау. М Әлбәһе, хәлуәһе, бауырһағы, билле прәниге, йөҙөмө — һәммәһе лә аҡса емеше — йәнең теләгәнсә. М. Кәрим.
2. диал. Ҡаймаҡты талғын ғына ҡайнатып, он йәки манныйҙан бешергән бутҡа; әүмәлә.
□ Мучная жидкая каша (на растопленной сметане). Тәмле хәлуә. Талғын ғына утта хәлуә бешереу.
ХӘЛФӘ [ғәр. ÂAK] (Р.: учитель; И.: instructor; tutor; T.: kalfa) и. иҫк.
Мәҙрәсәлә уҡытҡан кеше. □ Учитель, наставник. Мәҙрәсә хәлфәһе. Йәш хәлфә. Хәлфәлә һабаҡ алыу. ■ Уҡырға тәуләп төшөуселәрҙе хәреф танырға Ғумәр исемле йәш хәлфә өйрәтте. Б. Рафиҡов.
ХӘЛФӘЛЕК (хәлфәлеге) (Р.: наставничество; И.: tutorship; T.: kalfalık) и.
Хәлфә вазифаһы. □ Наставничество. Хәлфәлек итеу. Хәлфәлеккә тотоноу. К Мәҙрәсә һабаҡтарын өҙмәҫ өсөн көҙөн уҡытыуын дауам итте, шул арала зирәк Исхаҡ шәкертен хәлфәлеккә әҙерләне [Мөҙәрис хәҙрәт]. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘЛФӘЛЕК ИТЕҮ (хәлфәлек ит-) (Р.: учительствовать; И.: tutorize; instruct; T.: kalfa olmak) ҡ.
Хәлфә булыу. □ Учительствовать, исполнять обязанности учителя. Мәҙрәсәлә хәлфәлек итеу. М Хәлфәлек итешкән Яхиянан хәл-дхуәл, мәҙрәсә хәлдәрен һорашып алғас, хәҙрәт .. уҙе икенсеһенә дәрескә инде. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘЛ ХӘЛЛӘҮ (хәл хәллә-) (Р.: проявлять заботу о ком -л:, И.: care after, cater; T.: yakınlık göstermek, ilgilenmek) ҡ.
Кемделер ҡайғыртып хәленә кереү. □ Проявлять заботу о ком-л. Бер-береңдең хәлен
425
2. Етеш йәшәгән. □ Состоятельный, зажиточный. Хәлле ғаилә. Хәлле хужалыҡ. ■ Ул [Хисбулла] уҙе йыуаш, уҙе аҡыллы, уҙе уҡымышлы, уҙе хәлле кеше. 3. Биишева. Урман төпкөлөндә ятҡан курше ауылдыц хәлле генә кешеһе ҡайғы-хәсрәттән алйып йөрөгән Зөлхәбирәне икенсе бисәлеккә һоратып яусы ебәрҙе. И. Ноғманов. • Хәлле хәленсә, хәлдә барынса. Әйтем.
ХӘЛЛЕ II (Р.: состоятельно; И.: affluently; T.: varlıklı) р.
Мул, етеш тормошло. □ Состоятельно, зажиточно. Хәлле йәшәу. Хәлле тороу. ■ Сәр-биямалдың атаһы менән әсәһе, бай булмаһалар ҙа, хәлле генә йәшәнеләр. 3. Биишева. Беҙҙең ауылыбыҙ Йөҙшишмә ошо йылдар эсендә танымаҫлыҡ булып уҙгәрҙе, яңы урам уҫеп сыҡты, халыҡ хәлле йәшәй, ихата һайын еңел машина, мотоцикл. Д. Бүләков.
ХӘЛЛӘНДЕРЕҮ (хәлләндер-) (Р.: подкреплять; И.: refresh; brace smb up; T.: iyileştirmek) ҡ.
1. Көслө, хәлле итеү. □ Подкреплять, укреплять кого питанием, лечением и т. п. Ауырыуҙы хәлләндереу. Ашатып хәлләндереп ебәреу. Хәлләндереп алыу. М Бригадир уны [һыйырҙы], бер ни тиклем ваҡыт көтөугәлә ҡыумайынса, нисек тә өйҙә ашат-ҡылап хәлләндерергә кәңәш итте. М. Садиҡова.
2. Етеш, мул тормошло итеү. □ Помогать кому-л. в укреплении хозяйства, помогать выйти из нужды. Хужалыҡты хәлләндереу.
ХӘЛЛӘНЕҮ (хәллән-) (Р.: поправиться; И.: brace up; become well; T.: hallenmek) ҡ.
1. Көс-хәл инеү, арыуланыу. □ Поправиться, улучшаться, набраться сил. // Поправка, улучшение. Хәлләнә башлау. Ауырыу хәлләнә. Хәлләнеп китеу. ■ Һунарсы икмәкте ашап, хәлләнеп ала ла, ҡайтып китә. Әкиәттән.
2. Етешлегә әйләнеү, материаль яҡтан арыуланыу. □ Улучшить своё материальное положение, крепнуть экономически и т. п. Халык хәлләнә башланы. Тормош хәлләнә.
ХӘЛ-ТОРОШ (Р.: ситуация; И.: situation; T.: hal) и. йыйн.
Тормоштағы төрлө хәл-ваҡиғалар, шарттар. □ Ситуация, жизненные обстоятельства. Илдәге хәл-торош. Республикалағы хәл-то-рош. Бәхәсле хәл-торош. Хәл-торош менән таныштырыу.
ХӘЛҮӘ [ғәр. ДjlaJ (Р.: халва; И.: paste; halva; T.: helva) и.
1. Онталған көнбағыш йәки сәтләүек еменә шәкәр ҡушып яһалған татлы аҙыҡ.
□ Халва. / Халвовый, халвичный. Көнбағыш хәлуәһе. Хәлуә яһау. Хәлуә ашау. М Әлбәһе, хәлуәһе, бауырһағы, билле прәниге, йөҙөмө — һәммәһе лә аҡса емеше — йәнең теләгәнсә. М. Кәрим.
2. диал. Ҡаймаҡты талғын ғына ҡайнатып, он йәки манныйҙан бешергән бутҡа; әүмәлә.
□ Мучная жидкая каша (на растопленной сметане). Тәмле хәлуә. Талғын ғына утта хәлуә бешереу.
ХӘЛФӘ [ғәр. ÂAK] (Р.: учитель; И.: instructor; tutor; T.: kalfa) и. иҫк.
Мәҙрәсәлә уҡытҡан кеше. □ Учитель, наставник. Мәҙрәсә хәлфәһе. Йәш хәлфә. Хәлфәлә һабаҡ алыу. ■ Уҡырға тәуләп төшөуселәрҙе хәреф танырға Ғумәр исемле йәш хәлфә өйрәтте. Б. Рафиҡов.
ХӘЛФӘЛЕК (хәлфәлеге) (Р.: наставничество; И.: tutorship; T.: kalfalık) и.
Хәлфә вазифаһы. □ Наставничество. Хәлфәлек итеу. Хәлфәлеккә тотоноу. К Мәҙрәсә һабаҡтарын өҙмәҫ өсөн көҙөн уҡытыуын дауам итте, шул арала зирәк Исхаҡ шәкертен хәлфәлеккә әҙерләне [Мөҙәрис хәҙрәт]. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘЛФӘЛЕК ИТЕҮ (хәлфәлек ит-) (Р.: учительствовать; И.: tutorize; instruct; T.: kalfa olmak) ҡ.
Хәлфә булыу. □ Учительствовать, исполнять обязанности учителя. Мәҙрәсәлә хәлфәлек итеу. М Хәлфәлек итешкән Яхиянан хәл-дхуәл, мәҙрәсә хәлдәрен һорашып алғас, хәҙрәт .. уҙе икенсеһенә дәрескә инде. Ғ. Хөсәйенов.
ХӘЛ ХӘЛЛӘҮ (хәл хәллә-) (Р.: проявлять заботу о ком -л:, И.: care after, cater; T.: yakınlık göstermek, ilgilenmek) ҡ.
Кемделер ҡайғыртып хәленә кереү. □ Проявлять заботу о ком-л. Бер-береңдең хәлен
425